Қазақстан 2024 жылғы Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексінде (CPI) аздаған ілгерілеушілікке қол жеткізгенімен, жүйелік мәселелер әлі де өзекті болып отыр. Transparency International ұйымы жариялаған зерттеу нәтижелеріне сәйкес, ел 180 мемлекет ішінде 88-орынға жайғасты, ал индекс көрсеткіші 100-ден 40 баллды құрады. Бұл мемлекеттік басқарудағы ашықтықтың артуын білдіргенімен, сыбайлас жемқорлықпен күресте түбегейлі өзгерістер қажет екенін көрсетеді.
Фото: Todayinfo.kz
Қазақстанның CPI рейтингіндегі орны
CPI индексі мемлекеттік сектордағы жемқорлықтың қабылдану деңгейін сарапшылар мен бизнес өкілдерінің пікіріне сүйене отырып бағалайды. Бұл шкала 0-ден (жемқорлық деңгейі өте жоғары) 100-ге (жемқорлық деңгейі төмен) дейінгі аралықта өлшенеді.
Салыстырмалы түрде алғанда, Қазақстан Орталық Азияда бірқатар елдерден жоғары орналасқан:
- Түрікменстан – 165-орын
- Тәжікстан – 164-орын
- Қырғызстан – 146-орын
- Өзбекстан – 121-орын
Алайда елдің көрсеткіші жемқорлықпен күресте табысты елдерден айтарлықтай алшақ. Әлемдегі ең аз жемқор елдер:
- Дания – 90 балл (1-орын)
- Финляндия – 87 балл (2-орын)
- Жаңа Зеландия – 85 балл (3-орын)
Бұл елдердің демократиялық институттары мықты дамыған, заң үстемдігі мен қоғамдық бақылау жүйелері жоғары деңгейде жұмыс істейді.
Жемқорлыққа қарсы реформалар және олардың тиімділігі
Қазақстанның CPI рейтингіндегі сәл жақсаруы елде цифрландыру, мемлекеттік басқарудағы ашықтықты арттыру және сыбайлас жемқорлықпен күресу бойынша қолға алынған реформалармен байланысты. Бірақ сарапшылар бұл өзгерістер түбегейлі емес және уақытша болуы мүмкін екенін айтады.
Жемқорлықтың ең көп тараған салалары:
- Мемлекеттік сатып алулар – бюджеттің тиімсіз жұмсалуы мен келісімшарттардағы ашықтықтың төмендігі
- Құқық қорғау органдары – полиция мен сот жүйесінде парақорлықтың сақталуы
- Мемлекеттік қызмет көрсету саласы – рұқсат қағаздары мен лицензиялар беру кезіндегі бюрократия
Реформалар жүргізілгенімен, жүйелік өзгерістер жеткіліксіз. Сарапшылар жемқорлықпен тиімді күресу үшін:
✅ Сот билігінің тәуелсіздігін күшейту
✅ Қоғамдық бақылауды арттыру
✅ Журналистер мен белсенділердің еркін жұмыс істеуіне мүмкіндік беру
✅ Лауазымды тұлғаларға қатысты сыбайлас жемқорлық істерін ашық тергеу қажеттігін атап өтеді.
Қазақстанның жемқорлықпен күрес жолындағы болашағы
2023 жылы Қазақстан CPI рейтингінде 39 балл жинап, 102-орында тұрған еді. Яғни, бір жыл ішінде 14 сатыға жоғарылаған. Бірақ бұл жемқорлықпен күрес бағытында нақты ілгерілеу бар дегенді білдіре ме?
Сарапшылар мемлекеттің күреске деген ниеті бар екенін, бірақ шынайы нәтижелерге жету үшін әлі де ұзақ жол барын айтады. Егер Қазақстан құқықтық жүйені реформаламаса, тәуелсіз БАҚ пен азаматтық қоғамға еркіндік бермесе, қазіргі жақсарулар қысқа мерзімді болып қалуы мүмкін.
PS
Қазақстан жемқорлықты төмендету бағытында кейбір жетістіктерге жеткенімен, жүйелік проблемалар сақталуда. Ел 2024 жылы 88-орынға көтерілгенімен, жемқорлық әлі де кең таралған құбылыс ретінде қабылданады. Мемлекет тиімді шараларды жалғастырмаған жағдайда, бұл жетістіктер тұрақсыз болуы мүмкін.
