Қазақстанның ішкі нарығында картоптың қымбаттауы 2025 жылдың қаңтар айында қоғам назарын өзіне аударды. Елдің бірқатар қалаларында бұл әлеуметтік маңызы бар тағам түрінің бағасы 350–500 теңгеге дейін шарықтап кетті. Бағаның өсуіне не себеп? Мәселенің мән-жайын төмендегі мәліметтер арқылы саралап көрейік.
Экспорт өсімі және бағаның шарықтауы
- 2024 жылғы экспорт көлемі. Бюро ұлттық статистикасының (БНС) дерегіне сүйенсек, 2024 жылдың қаңтар–қараша айларында Қазақстаннан 518,4 мың тонна картоп экспортталған. Бұл алдыңғы жылмен салыстырғанда 56%-ға көп. Экспорттан түскен табыс 47 млн АҚШ долларына (86%-ға жоғары) жетіп, рекордтық көрсеткішке айналды.
- Экспорттың негізгі көзі. Негізгі экспорттаушы өңірлер – Түркістан облысы мен Шымкент. Мұнда бір жыл ішінде 490,7 мың тоннадан астам картоп шетелге жөнелтілген, яғни республика көлемінің 94,7%-ы.
- Негізгі импорттаушы елдер. Картоптың басты сатып алушысы – Өзбекстан (89,3%). Бұдан бөлек, Тәжікстан мен Түрікменстан да импортты еселеп арттырған.
Осылайша экспорттық сұраныстың өсуі ішкі нарыққа кері әсерін тигізіп, бағаның күрт көтерілуіне жол ашты. Қарапайым тілмен айтқанда, шетелге жоғары бағамен өткен өнімнің салдары елдегі бағаны да «космосқа» ұшырды.
Экспортқа шектеу – шешім бола ала ма?
2025 жылдың қаңтар айында Үкімет картоп экспортына шектеу қойып, Еуразиялық экономикалық одаққа кірмейтін елдерге өнім жөнелтуге уақытша тыйым салды. Атап айтқанда:
- 16 қаңтардан бастап фитосанитарлық сертификаттарды беруді алты айға тоқтату туралы шешім қабылданды.
- Шектеудің басты мақсаты – ішкі нарықтағы бағаны ұстап тұру және әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларын қолжетімді ету.
Өзбекстанда Қазақстаннан келетін картоп көлемінің азаюы дереу сезіліп, баға бірден 85%-ға дейін көтерілгені хабарланды. Ташкенттегі максималды баға 1 кг үшін 8,5 мың сумға (шамамен 339 теңгеге) жетті.
Қазақстандағы және шетелдегі картоп бағасы
Қазақстан
- Көкөніс базарларында 1 кг картоптың ең төменгі бағасы 110–125 теңге шамасында (стабфондтардан), бірақ бұл картоптың сапасы төмендеу екені жиі айтылады.
- Орташа есеппен алғанда халықаралық Numbeo.com деректеріне сәйкес, елімізде картоп бағасы 0,5 АҚШ доллары (шамамен 258 теңге) төңірегінде.
Шетел
- Өзбекстан мен Ресей де Numbeo.com есебінде 0,5 долларлық баға деңгейінде көрсетілген.
- Еуропа елдерінде картоптың құны 1–2,5 доллар, ал АҚШ-та – 2,9 доллар (шамамен 1 500 теңге).
- Оңтүстік Кореяда 1 кг картоптың бағасы 3,6 доллар, яғни 1 900 теңгеге жуық.
Осы статистикаға сүйенсек, Қазақстан картоп бағасы бойынша 98 елдің ішінде 90-орында тұр. Яғни әлемдегі көптеген мемлекетпен салыстырғанда баға бізде төмен. Алайда ішкі нарық үшін бұл көрсеткіштің әлі де қымбат саналатынын ұмытпау керек, себебі халықтың табысы да салыстырмалы түрде төмендеу.
Өңірлердегі баға өсуінің динамикасы
- 2025 жылдың қаңтарындағы жағдай бойынша картоп – әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарлары ішінде ең жылдам қымбаттаған өнім (жылына 57,8% өсу).
- Жалпы әлеуметтік маңызы бар азық-түліктер бойынша инфляция 2,5% көлемінде болса, картоп бағасының көтерілуі бұдан ондаған есе жоғары болып тұр.
- Баға әсіресе Астанада (2 есеге), Алматыда (85,7%-ға) және Атырауда (76,7%-ға) шарықтаған. Ал салыстырмалы түрде төмендеу өсу қарқыны Қарағанды (31,5%), Көкшетау (31,5%) және Түркістан (34,6%) қалаларында байқалған.
- Экспорттың ықпалы. Картоп бағасының күрт өсуінің басты себебі – ішкі ұсыныс төмендеген тұста шетелдік нарықтағы сұраныстың артуы. Мәселені шешу үшін Үкімет экспортты уақытша шектеу шарасын қабылдады.
- Нарық тепе-теңдігі. Экспортқа тыйым салу көрші елдердегі картоп бағасын шарықтатып жіберсе, Қазақстандағы бағаның түсетініне кепіл жоқ. Себебі нарықтағы басқа факторлар, соның ішінде логистика мен сақтау шығындары, егін жинау кезеңіндегі ауа райы сияқты жайттар да әсер етеді.
- Агросекторды дамыту. Ұзақ мерзімді шешім – жергілікті фермерлерді қолдау, заманауи сақтау технологияларын енгізу, өнімділікті арттыру. Осылайша ұсыныс көлемін өсіріп, бағаны тұрақтандыруға болады.
- Тұтынушының жағдайы. Қарапайым халық үшін қымбатшылық әлеуметтік тұрғыдан ауыр соғады. Сондықтан өңірлік әкімдіктердің тұрақтандыру қорларындағы өнім сапасын арттыру, логистика мен тарату жүйесін жетілдіру маңызды.
Әзірге басты сұрақ: экспорттық шектеу нарықты қаншалықты тұрақтандыра алады, және алдағы егін маусымында баға қайтадан секіріп кетпей ме? Бұл сұрақтардың нақты жауабы уақыттың еншісінде. Дегенмен сарапшылар бағаны түбегейлі арзандатудың орнына, оған тек уақытша тежеу қойылуы мүмкін екенін ескертеді. Сондықтан агросекторды дамыту мен нарықтық механизмдерді жетілдіру – мәселенің ең негізгі әрі ұзақ мерзімді шешімі болмақ.
