«Күрделі жөндеуден өткізген үш қабатты мектебіміз бар. Аурухана, мәдениет үйі де бар. Біздегі жағымсыз жағдай былтырдан бері басталды. 11 жылдық мектеп жабылып қалуы мүмкін. Биыл 9-11 сыныптар жабылмақ. Ауылымыз шекараның түбінде. Өзеннің арғы жағы Ресей Федерациясына қарайды. Бұлай жалғаса берсе мектеп жабылады. Өйткені, ел баласын оқыту үшін амалсыз қалаға кетеді. Ауыл облыс орталығынан өте қашық. Проблеманы аудан, облыстағы бастықтарға жазып жатырмыз, жауап жоқ», — деді мектепте дефектолог мамандығы бойынша жұмыс істейтін Қымбат Жолдыбаева.

Мектептегі қамқоршылық кеңес мүшелерінің сөзінше, оқушы саны жетіспегендіктен бірнеше сынып биыл жабылып, ұстаздар да жұмыссыз қалмақ. Ауылдан соңғы уақыттары оннан астам отбасы қалаға көшіп кеткен. Көшу үрдісі жалғаса берсе мектеп жабылып тынады дейді осындағы ел.

«82 оқушыға жеткізе алмай отырмыз. Үлкен мектепте 71 оқушы ғана қалды. Шекаралық аймақ болғандықтан жұмыс орындарын ашуды да сұрап отырмыз. Халық бұлай көше берсе шекара ашық қалады. Бұл тікелей ұлттық қауіпсіздігімізге қатер төндіреді. Шекарамыз ашық қалмау керек. Жастар түгелге жуық қалаға кетіп қалды. Ешқайсысы кері қайтқан жоқ. Көбіне зейнетерлер қалды. Тұрғындардың 70 пайызы мектепте жұмыс істейді», — деді қамқоршылық кеңестің хатшысы.

Жәнібек ауданына қарасты ауыл тұрғындарының негізгі күн көрісі мал өсіру. Шаруашылық негізінен егде жастағы адамдардың еншісінде. Туу көрсеткіші өте төмен. Ауылда жылына 3-4 сәби дүниеге келсе қуанамыз дейді осындағы жұрт.

«Екі жылдан бері бұл мәселе шешілемей жатыр. Оқушылар саны аз. Тұрғындар көшіп жатыр. Халық саны жыл сайын азайып келеді. Бұл жақтың халқы тек малмен күн көреді. Мәдениет үйі бар, бірақ ол жерде жұмыс істейтін маман жоқ. Тек директоры ғана бар. Төрт балам бар, оларды оқыту үшін қалаға кетіп қалғың келеді. Тек қарт анамды ойлап ауылда отырмын. Елге көңіл аудармаса ауылдың жағдайы қиындап барады. Шекара иен қалатын болды», — деді ата-аналар комитетінің мүшесі Алтынай Стамова.

Қанша халықтың көшіп кеткенін көшеде қараусыз қаңырап қалған үйлерден ақ білу қиын емес. Жекелеген жер үйлер ғана емес, көпқабатты ғимараттар да қирап қалған. Аудан орталығынан 130 шақырым жерде орналасқан Таловка ауылында асфальт деген атымен жоқ. Тіпті орталыққа қатынайтын негізгі жол да отыз жылда салынбаған.

«Бабалар сабақтастығы» әлі күнге сақталып келе жатқан бұндай ауылдардың саны батыста жүздеп саналады. Ауыл тұрмақ, аудандардың арасын жалғайтын жол да ешқашан асфальт көрмеген. Орталыққа қатынайтын тас жолдың қашан төселетіні де белгісіз.

«Оуругте 32 шаруа қожалығы болса, оларда 4750 сиыр, 431 бас жылқы бар. Жеке кәсіпкерлердің саны – 11. Үш дүкен бар. Облыс орталығынан 460 км алыспыз. Жол жоқ, енді салынады. Аудандық білім бөлімі мектепте бала саны жетпегендіктен жабамыз дейді. Ауылдағы үш қабатты мектеп 400 оқушыға арналған. Бала саны бес есе төмен. Соңғы екі жылда халықтың көшуі жиілеп кетті. Туу көрсеткіші де жоқ», — деді БҚО Жәнібек ауданы Таловка ауылдық округінің әкімі Нұрдәулет Қыдырғалиев.

Депутатардың сөзінше, Батыс Қазақстан облысындағы ауылдардың ахуалы өтен қиын. Тек Таловка ғана емес, қырыққа жуық ауылдың ахуалы мүшкіл. Барлық ауылда бала саны аз, туу көрсеткіші төмен. Тұрмысты тезірек түзетпесе алдағы бес-он жылда шекара түгел қараусыз қалуы мүмкін. Екі елдің шекарасы айқындалғанмен, қоршау тартылмаған.

«Жақсыбай, Борсы, Қамысты, Қараоба, Мереке, Болашақ сынды қырық шақты ауыл бар. Проблема барлығына ортақ. Ең бірінші жол, ауыз су мәселесі шешілмеген. Шекралық аймақтағы халық малмен күн көрсе де жайылымдық жері жоқ. Электр жарығы жетіспейді, бағандары әбден тозған, жаңармаған. Жастар тұрақтамайды. Жастарға демалыс орындарын салып, оларға қажетті мүмкіндіктерді жылдам іске асыру керек. Кейбір ауылдарда адам дәрігері жоқ. Мал өсіретін кейбір ауылда мал дәрігері жоқ. Барлық ауылда оқушы саны жетіспейді. Ол үшін жастардың айлығын көбейтіп, түрлі көмек көрсететін, жеңілдік жасайтын бағдарламаларды қолдау қажет. Ауылды абаттандыру, көгалдандыру, көркету керек.

Ауылдың проблемасын шешетін кез әлдеқашан өтіп кетті. Азық-түлік қауіпсіздігі де осы ауылдағы ахуалмен тікелей байланысты. Ауылдағы өнім аз, сәйкесінше бағаның бәрі қымбат. Сол үшін ауылға инвестиция құю керек. Ауыл тұрғындарға 2 пайыздық несиемен құс, мал алып беретін мүмкіндіктерді қарастырған дұрыс. Үйлердің ауласы тұрмақ өзендерде жүзіп жүрген құс жоқ.

Шекарада отырған елге үкіметтен әлеуметтік жеңілдіктер қарастыру қажет. Халық шекараны да күзетіп отыр. Өйткені екі елдің шекарасында ешқандай қоршау жоқ. Соны да халық қарайды. Шекара түбінде отырған ауылдың тұрғындарына Ресейден зат тасу жеңіл, әрі арзан. Сондықтан шекара түбіндегі елдің арғы бетке өтуіне мүмкіндік жасалу керек», — деді Батыс Қазақстан облыстық мәслихатының депутаты Серік Жарылғапов.

Райымбек ауданының тұрғындары биыл күтпеген жағдайға тап болып отыр. Бағзы заманнан баршаға ортақ кең жайлауды биыл бәзбіреулер иемденіп, қоршап алыпты. Тұрғындардың айтуынша жергілікті басшылар ауыл мен ауданның маңындағы жерлерді жекешелендіріп болып, енді тау басындағы жайлауды да жекеге беріп жіберген екен. Төрт түлікпен күн көрген ауыл жұрты малын қайда бағарын білмей отыр.

«Осы Шәлкөде сатылып кетті деген кезде, бәріміз шуладық. Қалай алады, қалай беріп жатыр, деп. Елдің сөзінше, жекешелендіруге мемлекеттік акт 2017 жылы шығып қойған. Ол кезде бұл ауылда Мақсат Әшімбаев әкім болған. Мақсат «ол жердің сатылғанын білмеймін, мен қол қойған жоқпын» деді. Сонда ол қандай әкім, кім қол қойғызып алып жүр, түсініксіз. Жұрт жайлауға барса, әлгі жерге қазығын қағып, белгілеп алыпты. Жаңа әкім де білмеймін дейді. Сол кезде жер бөлімінен шақырттық, ауданның әкімін де шақырттық. Әкім өзінің орынбасары Самат Сатылғанұлын жіберіпті. Ол «өзіміз шешеміз, шулатпаңдар, төбелеспеңдер» деп айтты да, жоқ болды», — дейді Сарыбастау ауылының тұрғыны Фарида Ілиясова.

«Қай жер шұрайлы, қай жер жақсы, қай жер ақша табу үшін демалыс орнына жарайды сол жердің бәрін сырттай, ешкіммен ақылдаспай, жоғарыда отырғандар иемденіп алған. Оның бәрі халықтың жері ғой. Сол халық қызығын көруі керек. Жерді қайтару керек», — деді ауыл ақсақалы Молдахмет Нұрахметов.

Райымбек ауданының әкімдігі де жайылымдық жердің тапшы екенін растап отыр. Жергілікті билік Шәлкөде жайлауында халыққа ортақ жайылымдық жер азаймайды деп сендіруге тырысып отыр. Аудан әкімдігінің хабарына сенсек, жерді бай-бағландар 20 жылға жалға алған. Жерді мақсатты пайдаланбаған кәсіпкерлерді сотқа беріп, мемлекеттің балансына қайтаруға кірістік дейді.

«Шәлкөде жайлауын ірі-ірі серіктестіктер иемденген. Олар 2004, 2005, 2010 жылдары құжат бойынша алып алған. Бірақ бұл серіктестіктер ол жерлерге келмеген, ешқандай малын жаймаған. Бірақ құжат бойынша сол серіктестіктерге тиесілі. Қазір енді біз «Адем СНиП» ЖШС-ға қарап келген 3 мың гектар, «Инвест групп» ЖШС-ға қараған 1 200 гектар жайылымдық жерді мемлекеттік қорға соттың шешімі негізінде қайтарып алдық», — деді Райымбек ауданының «Жер қатынастар бөлімі» ММ басшысы Мұхтар Батырханұлы.

Сарыбастаулықтардың жайлауын «A and D company» компаниясы 2017 жылы жалға конкурс арқылы рәсімдеп алған. Кәсіпкер ен жайлауға малын биыл ғана қаптатыпты. Халық шулағанда «оянған» аудандық әкімдік 1,5 мың гектар аумақты жекенің меншігінен тек келесі жылы ғана сот арқылы қайтарып алмақ.

«2017 жылдың желтоқсан айында «A and D company» ЖШС конкурс негізінде 1 500 гектарға жуық жайылымдық жерді ұтып алған екен. Ол жерге ешқандай жұмыс жүргізілмеген, проблеманы да ешкім қозғамаған. Енді биыл малын әкеліп, шекараларын айқындамақ болғанда түсініспеушіліктің туғаны рас. Кәсіпкер жерді 2017-де алады да, аудан 2018 жылы бөлінеді. Ары-бері кішкене құжат жасау болды, ауыс-түйіс болды, мамандар жетіспеді ауылға. Сол себептен 2018-де қозғалыссыз қалып қалған. Сол уақыттан бері жерді пайдаланбай келген «And company»-ға қатысты комиссиялық акті жасалған. Компанияға жерді өз мақсатында пайдаланбағаны үшін мемлекеттік қорға сот тәртібі арқылы алынатынын хабарладық. Сол хабарлама жіберілгеннен кейін 1 жылдан кейін ғана келісімшартты бұзу үшін сотқа жүгінеміз», — деді Мұхтар Батырханұлы.

Айтуынша, сотқа талап-арыз келесі жылы маусым айының соңында түседі. Ал мамырда Шәлкөдеге жайлайтын сарыбастаулықтар келесі жылы да жайылымдық жерден қағылады деген сөз. Қазір ауыл тұрғындарының 60 мың қойына, 7 мың сиырына, 10 мың жылқысына жайылымда, жайлауда орын болмаған соң тау кезіп жүр. Тау басындағы Шәлкөде жайлауының ұзындығы 40 шақырымға жетеді. Теңіз деңгейінен екі мың метр биіктікте жатқан жайлау малға қолайлы, табиғатының сұлулығымен де елге танымал. Жайлаудың тек 7 мың гектар жері ғана сарыбастаулықтарға тиесілі болған.

«Әкім бізге бір ауыз ескерткен жоқ. Жайлаудың жекеге өтіп кеткенін жасырды. Енді көшіп барып, жайлаймыз деп жатқанда жердің қоршалып, өзгенің қарамағына өтіп кеткенін бір-ақ көріп отырмыз. Көкке әзер жеткен малдың жағдайы қиын, көбі көтерем, қырылу алдында тұр. Өйткені, жаздың ортасында жайылатын жер жоқ, шөп жоқ. Енді қайда барамыз», — деді Сарыбастау ауылының ақсақалы Бекен Әбдіқазы.