Сурет: 1986 жылы желтоқсанда Алматыда Ереуілге шыққандар/Wikimedia commons
1986 жылғы желтоқсан Қазақстан тарихында ерекше орын алады. 16 желтоқсанда КОКП Орталық Комитеті Дінмұхамед Қонаевтың орнына Геннадий Колбинді тағайындады. Колбиннің Қазақстандағы тәжірибесі болмауы мен жергілікті кадрлардан тыс болуы халық арасында күмән мен наразылық туғызды.
Жастардың алғашқы реакциясы бейбіт болды, алайда студенттердің көпшілігі әлі қоғамдағы саяси процестерді толық түсінбейтінін көрсетті. Сол кездегі куәліктер бойынша, «жастар өткен жылдың желтоқсан айында әлі көп нәрсені білмейтін, арандатушылық қауесеттер мен ұрандарға иммунитеті жоқ, студенттерді өзіне тартып алды». 17 желтоқсан күні Алматыдағы Жастар алаңына (сол кездегі Брежнев алаңы) жүздеген студент пен жас маман бейбіт митингіге шықты.
Алайда шерудің екінші күні билік күш қолдануға көшті. Әскерилер мен арнайы жасақтар әрекет етіп, көптеген жастар ұсталды, кейбірі оқу орындарынан шығарылды. 1990 жылғы куәліктерде оқиғаға қатысты жағдай былай сипатталған: «Қандай қайғылы оқиғалар? Нағыз бұзақылық 18-інде болды. Полицейлерді ұрып-соғып, оларға тас лақтырылды. Ал біз қазір ол туралы айтпаймыз. Басқаларға қарағанда жараланған полицейлер мен сарбаздар көп болды…»
Кейінгі жылдардағы көзқарастар оқиғаның саяси мәнін айқындады. 1991 жылы бір куәгер алаңға жиналған халыққа қатысты шешім қабылдаудың қиындығын атап өтті: «Менде мынадай екі таңдау бар екенін түсіндім: бұл әрекетті шешуім керек немесе Орталық комитеттің ғимаратына тыныш барып, отыруым керек. Екіншісі адамдарға жасаған кешірілмейтін опасыздық болып көрінді, себебі, олар дұрыс айтып жатты!»
2003 жылғы зерттеулер мен талдаулар желтоқсан оқиғасын қазақ жастарының ұлттық санасының оянуы ретінде бағалады: «1986 жылғы желтоқсан оқиғалары қазақ жастарының өзіндік сана-сезімнің қаншалықты өскенін көрсетті. Ол бір ғасырға жуық халықтарды казармалық режимде өмір сүруге мәжбүр еткен тоталитарлық жүйеге қарсы шығуды бірінші болып көрсетті. Жастар өз халқының атынан бұдан былай кез келген ұлтқа тән ұлттық мақтаныш сезімін бұзуға жол бермейтінін ашық айтты».
Тарихи деректер Қонаевтың шеруді бейбіт жолмен басқаруға дайын болғанын, бірақ Колбин мен Орталық Комитеттің жастар алдында оны сөйлеуге шығармағанын көрсетеді. Қонаев кейін бұл шешімнің жастар арасындағы тәртіпсіздіктің кеңейуіне ықпал еткенін мәлімдеген.
Желтоқсан оқиғасы – Кеңес дәуіріндегі орталық билікке қарсы алғашқы ашық наразылықтардың бірі. Бұл көтеріліс Қазақстандағы демократиялық өзгерістер мен жастардың еркіндікке деген ұмтылысын айқын көрсетті.
