Фото: Pixabay
Қазақстан тәуелсіздік алғалы бері әлеуметтік тұрмыстың көптеген түйткілдері шешімін тапты. Алайда елді елу жыл ілгері жетелейтін кейбір қарапайым мәселелер әлі де күн тәртібінен түскен жоқ. Солардың бірі — көше және қоғамдық дәретханалар жайы. Бұл тақырып көп жағдайда айтылмайды, бірақ елдің тұрмыс деңгейі мен мәдени дамуын айқындайтын маңызды көрсеткіштердің бірі екені анық.
Тараздағы трагедия — қоғамды оятқан оқиға
2019 жылы Жамбыл облысының Тараз қаласында 12 жастағы мектеп оқушысының сырттағы дәретханада зорлық-зомбылыққа ұшырауы бүкіл елді дүр сілкіндірді. Оқиға мектеп ауласында болған. Тергеу кезінде анықталғандай, оқу орнында ішкі санитарлық торап болғанымен, ол үнемі жабық тұрған. Балалар амалсыз сырттағы ескі дәретхананы пайдалануға мәжбүр болыпты.
Бұл қылмыс тек бір баланың тағдырына емес, қоғамның ұятына тиді. Желіде ата-аналар мен педагогтер ашу-ыза білдіріп, жауапты тұлғаларды қатаң жазалауды талап етті. Сол кезде Президент Қасым-Жомарт Тоқаев: «Мектептерде даладағы дәретхана — ұят жағдай. Бұған жол беруге болмайды» деп, Үкіметке нақты тапсырма жүктеді.
Мектеп дәретханаларының реформасы
Осы оқиғадан кейін ел бойынша мектептердегі санитарлық жағдайды түбегейлі өзгерту басталды. Білім және ғылым министрлігі арнайы бағдарлама қабылдап, барлық оқу орнында жылы дәретханалар орнатуды міндеттеді.
Ресми деректерге сүйенсек, 2020 жылдың басында Қазақстан бойынша 2 700 мектеп сырттағы дәретхананы пайдаланып келген. Ұлттық жоспарға сәйкес, 2021 жылдың 1 қыркүйегіне дейін бұл нысандар толығымен жойылып, мектептер ішкі санитарлық тораптармен жабдықталуы тиіс еді.
Жұмыс нәтижесінде 2021 жылдың басында сырттағы дәретханалар саны 148-ге дейін азайды. Сол жылы тағы 13 мектеп ішкі санитарлық торабы бар ғимаратқа көшті. Бірақ 135 мектепте әлі де дала дәретханасы қалды. Олардың басым бөлігі Түркістан (98 мектеп), Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарында орналасқан.
2021 жылдың ортасында есеп бойынша 1381 мектепте сырттағы дәретхана жабылса, 396 оқу орнында құрылыс жүріп жатты. Ал 854 мектепте мәселе әлі ашық күйінде қалған. Көбі шалғай ауылдардағы шағын мектептер еді.
Бір қызығы, Түркістан облысында 199 балабақшада әлі күнге дейін балалар ауладағы дәретхананы пайдаланатыны анықталды. Бұл деректер ауыл инфрақұрылымының әлсіздігін айқын көрсетеді.
Жылы туалет бар, бірақ…
2022 жылға қарай ел мектептерінің көбі ішкі санитарлық торабы бар ғимаратқа өтті. Бірақ кей өңірлерде мәселе формалды түрде ғана шешілгені белгілі болды. Көп мектептерде су жүйесі тартылмаған, канализация істемейді, не дәретхананың есігі үнемі жабық.
2023 жылы әлеуметтік желілерде Алматы облысының Қызылшекара ауылындағы мектептегі жағдай қызу талқыланды. Ондағы жылы дәретхана тек комиссия келгенде ғана ашылады екен. Ал күнделікті оқушылар әлі де ауладағы ескі лашықты пайдаланады. Мұндай мысалдар еліміздің басқа аймақтарында да кездеседі.
Қоғам белсенділері мен журналистер мұны «көзбояушылық» деп атап, Білім министрлігінен қатаң бақылау орнатуды талап етті. Министр Ғани Бейсембаев 2025 жылдың соңына дейін бірде-бір мектеп ауласында сырттағы дәретхана қалмауы тиіс деп мәлімдеді. 2025 жылдың тамызындағы есеп бойынша ел аумағында әлі 194 мектепте ескі дәретхана бар, оларды бұзу жұмыстары жүріп жатыр.
Ауыл мен қала арасындағы айырмашылық
Білім саласындағы жағдай біршама жақсарғанымен, ауылдардағы жеке тұрғын үйлер мен шағын мекемелерде мәселе әлі өзекті. Ұлттық статистика бюросының дерегінше, 2021 жылы елдегі дәретханалардың 54,2%-ы ғана орталық кәрізге қосылған, 20,3%-ы жеке септик жүйесін пайдаланады. Ал 33%-ы әлі де қарапайым шұңқырлы ағаш дәретханалар.
Яғни, әрбір үш отбасының бірі әлі күнге дейін заманауи санитарлық жағдайсыз өмір сүріп жатыр. Бұл — судың ластануы, тұрмыстық гигиенаның төмендігі және жұқпалы аурулардың таралу қаупі деген сөз. Сарапшылардың айтуынша, ауылдық жерлерде санитарлық мәдениетті көтермей, мемлекеттік бағдарламалардың тиімділігі төмен болады.
Қоғамдық дәретханалар неге жетіспейді?
Қалаларда да жағдай көңіл көншітпейді. Халық көп жиналатын саябақтар мен базарларда, жаяу жүргіншілер аймақтарында дәретханалар саусақпен санарлық.
2023 жылғы мәлімет бойынша, Қазақстанда кемінде 500 қоғамдық әжетхана жетіспейді. Мәселен, Көкшетау тұрғындары орталықта әжетхана жоқ екенін айтып, жергілікті билікті сынға алған. Бірнеше әйел сыртта дәрет сындырғаны үшін айыппұл төлеген соң, қоғам наразылығы күшейді.
Астана мен Алматыда да бұл түйткіл бар. Туристер мен тұрғындар саябақтарда, мерекелік жәрмеңкелер мен концерттерде санитарлық жағдайдың жоқтығына жиі шағымданады.
Туристік бағыттарда жағдай одан да күрделі. Мысалы, Көлсай, Қайыңды, Шарын сияқты табиғи нысандарға барған саяхатшылар ең алдымен таза дәретхана табудың қиындығын айтады. Ресми дерекке сүйенсек, Қазақстандағы 618 трасса бойындағы демалыс орнының тек 63-інде ғана санитарлық торап бар. Бұл — небәрі 10 пайыз.
Қымбат жоба және қоғамның реакциясы
2019 жылы Мәдениет және спорт министрлігі туристік аймақтарға 1000 санитарлық торап орнату жобасын ұсынды. Алайда әр биотуалет 23 миллион теңге, ал оны күтіп ұстауға ай сайын 1 миллион теңге кететіні белгілі болған соң, қоғам бұл бастамаға қарсы шықты.
Кейін бұл жоба тоқтатылып, 2022 жылы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі 2025 жылға дейін 297 санитарлық-гигиеналық торап орнату бағдарламасын іске қосты. Бұл нысандар республикалық трассалар мен туристік кластерлерде кезең-кезеңмен орнатылып жатыр.
Мемлекет биотуалет орнатқан кәсіпкерлерге ай сайын 83 мың теңге субсидия төлейді. Бірақ кәсіп иелері бұл сома техникалық қызмет пен тазалық шығынын жаппайтынын айтады. Сарапшылардың пікірінше, мәселені шешу үшін тек нысан салу аз — оны күтіп ұстау мәдениеті де дамуы керек.
Тазалық – мәдениет көрсеткіші
Көптеген елдерде қоғамдық дәретхана — адам құқықтары мен қоғамдық мәдениеттің бір бөлігі саналады. Жапония, Оңтүстік Корея, Германия сияқты мемлекеттерде мұндай нысандар тек санитарлық емес, эстетикалық тұрғыда да үлгі боларлық деңгейде. Онда адамдар ақы төленетін дәретханаларда да тазалықты өз еркімен сақтайды.
Қазақстанда, өкінішке қарай, кейде жаңа орнатылған нысандар қысқа уақытта істен шығып, қараусыз қалады. Бұл — жауапкершіліктің, қоғамдық сана мен ұқыптылықтың әлсіздігін көрсетеді. Белсенділер мұны «анонимді мәдениеттің жоқтығы» деп сипаттайды: «көрмесе болды, шашып кету қалыпты нәрсе» деген түсінік әлі де бар.
Саяси және қоғамдық бақылау
Бұл мәселе бірнеше рет Мәжіліс мінберінен де көтерілді. Депутаттар туристік аймақтар мен ірі қалаларда биодәретханаларды жедел орнатуды, коммуналдық санитарлық нысандарды көбейтуді ұсынды. Сондай-ақ мектептер мен балабақшаларда жылы санитарлық тораптардың жұмысын тұрақты бақылауда ұстау қажеттігі айтылды.
Сарапшылардың айтуынша, дәретхана — ұсақ-түйек деталь емес, қоғам денсаулығы мен ұлттық мәдениеттің көрсеткіші. Егер адам өзі пайдаланған жерді таза ұстаса, бұл елдің мәдени деңгейін көрсетеді.
Қорытынды
Қазақстанда көше дәретханаларына қатысты жағдай соңғы жылдары айтарлықтай жақсарғанымен, түбегейлі шешілген жоқ. Мектептер мен мемлекеттік мекемелерде ілгерілеу бар, бірақ ауылдық үйлерде, трассалар мен туристік аймақтарда әлі де жетіспеушілік байқалады.
Санитарлық инфрақұрылымды дамыту тек қаржы салу арқылы емес, қоғамдық сана мен мәдениетті жаңғыртумен бірге жүруі тиіс.
Қарапайым дәретхана — елдің өркениеттік өлшемі. Егер халық тазалықты, ұқыптылықты, қоғамдық мүлікке құрметті үйренсе, онда «дәретхана мәселесі» ұят тақырып емес, дамыған қоғамның табиғи нормасына айналады.
