Фото: Facebook.com
Орталық Азияда климаттың өзгеруі мен су тапшылығы жыл сайын өзекті мәселеге айналып келеді. Соның айғағы – Қырғызстан Энергетика министрінің соңғы мәлімдемесі. Министрдің айтуынша, елдегі үш ірі су қоймасы – Тоқтоғұл, Киров және Орто-Токой – критикалық деңгейге дейін азайған. «Су тек Тоқтоғұл су қоймасында ғана емес, Киров және Орто-Токой қоймаларында да аз. Су көлемі ең төменгі деңгейге түсті», – деп атап өтті министр. Бұл туралы Qazaq.today ақпарат агенттігі хабарлайды.
Министрдің айтуынша, тіпті бұрын-соңды су деңгейі тұрақты болған Ыстықкөлдің өзі жылдан-жылға азайып келеді. Бұл – тек Қырғызстан емес, бүкіл Орталық Азия үшін күрделі экологиялық және экономикалық мәселе.
Қазақстан не істемек керек?
Қырғызстан сияқты су бастауында отырған елдің өзі дабыл қағып жатса, Қазақстан үшін жағдай тіпті күрделі болуы мүмкін. Өйткені еліміздің оңтүстігі мен батыс өңірлері суды негізінен көршілерден келетін трансшекаралық өзендерден алады. Су тапшылығымен күресу үшін нақты әрі жүйелі шаралар қажет.
1. Су үнемдеу технологияларын енгізу – бірінші кезектегі мәселе
Қазақстанда егін шаруашылығында қолданылып жүрген дәстүрлі ашық суару әдістері судың 40-50% ысырабына алып келеді. Сондықтан:
- Тамшылатып және жаңбырлатып суару технологияларын кеңінен енгізу қажет;
- Кеңестік кезеңнен қалған ескі каналдарды жаңарту, су өткізгіш жүйелерін бетондау керек;
- Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіпте суды қайта пайдалану жүйелерін енгізіп, жабық циклды технологияларға көшу маңызды.
Мұндай жаңғырту жұмыстарын субсидиялау арқылы мемлекет тарапынан қолдау көрсету артық болмайды.
2. Гидрологиялық инфрақұрылымды жетілдіру
Қазақстанның таулы аймақтарында шағын су қоймалары мен реттегіш бассейндер салу арқылы көктемгі еріген қар суын жинап, жаз айларында пайдалану мүмкін болады. Бұл:
- Өзендердің тасуын болдырмайды;
- Жазғы құрғақшылық кезеңдерінде су тапшылығын азайтады;
- Ауыл шаруашылығына тұрақты су көзін қамтамасыз етеді.
Сондай-ақ, климаттың әсерінен ормандардың азаюы мен эрозия су сақтау қабілетін төмендетіп жатыр. Бұл бағытта орман қорын қалпына келтіру, таулы аймақтарды көгалдандыру жұмыстарын бастау қажет.
3. Судың булануын азайту – ғылыми-технологиялық шешімдер қажет
Жаз айларында ауа температурасы 40°C-қа дейін жететін Қазақстанда су қоймаларынан ай сайын 10–15 см су буланып кетеді. Бұл – жылына 300 миллионнан астам текше метр су жоғалту деген сөз.
Озық елдердің тәжірибесіне сүйене отырып, плавающие күн панельдері (floatovoltaics) орнату ұсынылады. Бұл панельдер:
- Су бетін көлеңкелеп, булануды азайтады;
- Бір мезетте жасыл энергия өндіреді;
- Электр қуатын су айдау, сүзу сияқты салаларда қолдануға мүмкіндік береді.
Қытай, Үндістан, Сингапур, Оңтүстік Корея елдері бұл технологияның тиімділігін дәлелдеп отыр. Қазақстан да бұл бағытта кеш қалмауы тиіс.
4. Су дипломатиясы – тұрақты келісімдер мен серіктестік құру
Қазақстан үшін маңызды трансшекаралық өзендердің көбі – Сырдария, Шу, Талас – Қырғызстан мен Өзбекстаннан бастау алады. Бұл жағдайда:
- Халықаралық келіссөздер арқылы су үлесін нақтылау;
- Ортақ аймақтық су реттеу консорциумын құру;
- Қиын жағдайда суармалы суды алмастыру үшін резервтік жоспарлар дайындау – стратегиялық маңызы бар әрекеттер.
Тіпті #Тоғанбұрған жобасы сияқты трансшекаралық өзендерді өз бағытымызға бұру мәселесі де ғылыми және заңдық тұрғыда қарастырылуы тиіс.
Су – XXI ғасырдың стратегиялық ресурсы
Қырғызстандағы су тапшылығы – бүкіл аймақ үшін экологиялық дағдарыстың алғашқы белгілерінің бірі. Қазақстан бұл қауіпке дайын болуы керек. Мемлекеттік деңгейде шешім қабылдап қана қоймай, жергілікті әкімдіктер мен агроөнеркәсіп кешенінің де белсенділігі қажет.
Егер су мәселесіне бүгін көңіл бөлмесек, ертең ол тек ауыл шаруашылығына емес, ұлттық қауіпсіздікке қауіп төндіруі мүмкін.
