Дін мен ғылым – адамзаттың рухани мәдениетін қалыптастыратын екі маңызды жүйе. Ғасырлар бойы бұл екі құбылыстың өзара қатынасы күрделі сипатта болды: бір кезеңде олар бітіспес қайшылыққа түссе, келесі кезеңде диалог пен өзара түсіністікке ұмтылыс байқалады. Тарихта орын алған Галилей оқиғасы немесе эволюция теориясына қатысты дау-дамайлар ғылым мен дін арасындағы текетірестің символына айналды. Дегенмен қазіргі заман бұл қатынастардың жаңа қырларын ашып, ғылыми жаңалықтар мен діни ұстанымдар арасында сұхбат орнатуға талпыныстар көбейді.
Тарихтағы дін мен ғылым қақтығыстары
XVII ғасырда орын алған Галилей ісі ғылым мен дін арасындағы текетірестің ең әйгілі мысалына айналды. Итальян ғалымы Галилео Галилей Коперник ұсынған гелиоцентрлік теорияны қолдағаны үшін католик шіркеуі тарапынан қудаланып, 1633 жылы інквизиция сотында өзінің ілімінен бас тартуға мәжбүр болды. Галилейге дейін де шіркеу ілімге қайшы шыққан жаңалықтарды қатаң жазалап келген: мысалы, 1600 жылы Джордано Бруно Коперник теориясын насихаттағаны үшін өртелген еді.
XIX ғасырда Чарлз Дарвиннің эволюция теориясы жарық көрген соң, дін мен ғылым арасындағы қайшылықтың жаңа толқыны туды. Эволюция адамның маймыл тектес ата-тектен пайда болғанын алға тартса, кейбір дәстүршіл діндарлар бұл тұжырымды қасиетті жазбадағы жаратылыс баяндамасына қайшы деп есептеді. Әсіресе Киелі кітаптағы Жаратылыс баянын сөзбе-сөз түсінетін христиандар Дарвин ілімін күпірлік деп қабылдады. Бұл пікірталастар қоғамда ұзақ уақытқа созылып, тіпті ХХ ғасырдың басында мектеп бағдарламасында эволюцияны оқытуға қарсы қозғалыстарға түрткі болды.
Қазіргі дін мен ғылымның өзара байланысы
Қазіргі заманда дін мен ғылым арасындағы қатынас бұрынғыдай тек қарсыласудан тұрмайды. Керісінше, екі тарап та бір-біріне қарай қадам жасап, сұхбат пен ынтымақтастық орнатуға ұмтылуда. Әлемнің түрлі елдерінде ғалымдар мен дінтанушылардың бірлесе жұмыс істейтін форумдары құрылды. Университеттерде теология мен жаратылыстану арасындағы пәнаралық зерттеу бағдарламалары іске қосылды.
Католик шіркеуі тарихтағы қателіктерін мойындап, Галилейдің еңбектеріне әділ баға берді. Бүгінгі таңда католиктік ілім эволюция мен Үлкен жарылыс теориясын Құдай жаратылысының мүмкін әдісі ретінде қабылдайды. Қазіргі Рим Папасы Франциск те ғылым мен діннің өзара түсіністігі қоғам үшін пайдалы екенін атап өтті.
Ғылыми көзқарас пен діни сенімді үйлестіру жолдары
Бүгінде ғылым мен дінді үйлестіруге бағытталған бірнеше тәсіл бар:
-
Теистік эволюция. Тіршіліктің пайда болуы мен дамуы эволюция арқылы жүзеге асты, бірақ бұл процесті Жаратушы басқарды деген көзқарас. Бұл бағытты көптеген христиандық ағымдар қабылдайды.
-
NOMA тұжырымы. Америкалық ғалым Стивен Джей Гулд ұсынған «бір-бірін жабыла алмайтын магистериялар» концепциясы бойынша ғылым табиғаттағы «қалай» деген сұрақтарға, ал дін «неге» деген мәндік сұрақтарға жауап береді.
-
Ғылыми-теологиялық форумдар. Әртүрлі дін өкілдері мен ғалымдардың қатысуымен этика, биотехнология, экология сияқты ортақ мәселелер талқыланып келеді.
Әртүрлі мәдениеттердегі көзқарас
-
Батыс әлемінде дін мен ғылым арасындағы қарым-қатынас көбіне қақтығыс тарихымен байланысты қарастырылады. Алайда қазір көптеген христиандар ғылыми теорияларды қабылдап, екеуін үйлестіруге ұмтылады.
-
Ислам өркениетінде VIII–XVI ғасырларда ғылым қарқынды дамып, дінмен үйлесімде өркендеді. Қазіргі мұсылман ойшылдары да ғылымды Құдайдың заңдылықтарын танытатын құрал ретінде қабылдайды, бірақ эволюция сияқты кейбір теорияларға көзқарас әртүрлі.
-
Буддизмде ғылымға бейім көзқарас кең таралған. Далай-лама ғылымды ақиқатты танудың бір жолы деп санайды және егер ғылыми дәлелдер дәстүрлі тұжырымдарға қайшы келсе, буддистік ілім өзгеріске дайын болуы тиіс дейді.
Белгілі тұлғалардың пікірлері
-
Ричард Докинз – ғылым мен дін арасында ымыра жоқ деп санайды. Оның ойынша, дін адамдарды ғылыми дәлелден гөрі аянға сенуге үйретеді.
-
Макс Планк – дін мен ғылым бір-бірін толықтырады деп есептеген.
-
Альберт Эйнштейн – «Ғылымсыз дін – ақсақ, дінсіз ғылым – соқыр» деген әйгілі пікірін қалдырды.
-
Фрэнсис Коллинз – генетик әрі діндар ғалым ретінде ғылымды Құдайдың жаратылысты ашу тәсілі деп түсіндірді.
-
Ганс Кюнг – ғылым мен діннің сындарлы диалог арқылы шындықты толықтыруы қажет деген тұжырымды қолдады.
Тарихи тәжірибе көрсеткендей, дін мен ғылым арасындағы қайшылықтар көбіне әлеуметтік жағдайлардан туындайды. Бүгінде екі сала да бірін-бірі толықтыратын жүйелер ретінде қарастырылып келеді. Ғылым табиғат заңдарын зерттесе, дін адамға мән-мағына мен құндылық береді. Осы тұрғыдан алғанда, оларды бітіспес жау емес, өзара сұхбаттас серіктестер ретінде қабылдаған дұрыс.
