Республика күні алғаш рет 1992 жылы 25 қазанда атап өтілген тарихи дата болғанмен, бара-бара салмағы жоғалып, Тәуелсіздік күнінің көлеңкесінде қалып қойған. Qazaq.today тілшісі тарихшымен сөйлесіп, Қазақстанның тәуелсіздікке жасаған батыл қадамы – Егемендік декларациясының қабылдануы, Республика күнінің тарихи мән-маңызы жайында сұрап білді.
Тарихшының сөзінше, Республика күнін жариялаудың екі алғышарты болды. 1990 жылы 25 қазанда Қазақ советтік социалистік республикасының егемендігі туралы декларациясы қабылданды. Тарихшы, халық оны толық түсіну үшін Кеңес одағы құрамында болған республикалардың тарихымен байланыстыра айту керек дейді. Негізінен, бұл даталы күннің екі алғышарты бар. Оларды қазақтың арғы тарихы мен бертінгі 1985 жылдан кейінгі тарихы деп бөлсек болады.
«Қазақ елі тәуелсіздігінен толық айырылған кезде азаттық алуға деген күресін бастады. Тәуке хан қайтыс болғаннан кейін Керей мен Жәнібек хандар құрған қазақ хандығы бытыраңқылыққа ұшырады. Оған сыртқы фактор – жоңғар шапқыншылығы, ішкі фактор – хандар мен сұлтандардың алауыздығы әсер етті. Осы жағдайды пайдаланған Ресей патшалығы әуелі дипломатиялық жолмен кейін әскери күшпен қазақ жеріне дендеп кіре бастады. ХІХ ғасырдың бірінші ширегінде жерімізді толық жаулап алмаса да, хандық билікті жойып, аға-сұлтандық билікті қалдырды. Осылайша 1864 жылы соңғы Шымкент бекінісін алып, қазақ жерін толық басып алды. Екі-үш жылдан кейін әкімшілік реформаны бастады. Ресей патшалығы осы арқылы қазақ жерін заңдастырып, меншігіне алғанын көрсетті. Қазақстан даласын үш генерал-губернаторлыққа, 6 облысқа бөлді. Оған қарсы көтерілістер болды, бірақ әскери күштің тең болмауынан қазақтар жеңіліске ұшырап отырды. Патша үкіметі қазақтың мүддесін аяққа таптады. Халқымыз отарлықтың ауыр қамытын киді. ХХ ғасырдың басында Алаш қайраткерлерінің ұйымдастыруымен Алаш қозғалысы пайда болып, қазақ халқы азаттыққа ұмтылды. Патша билігі құлағаннан кейін, Алашорда үкіметін құрып, ары қарай Қазақ автономиясын жариялап, тәуелсіздікке бет алған кезде азамат соғысы басталып кетті, қызылдар ақтарды жеңді, сол кезде болған оқиғалар қазақ халқының азаттыққа ұмтылысын арман күйінде қалдырды. Ұлт қаймақтары атылды, асылды, қуғын-сүргінге ұшырады. Бірақ халықтың санасындағы азаттық идеясы өшкен жоқ. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі 1950-1970 жылдары жекелеген адамдар, яғни диссиденттер әр жерде бой көтеріп, тәуелсіздік күресін жалғастырып жатты. Бірақ олардың барлығы жындыханаға тоғытылды, апатқа ұшырады, қаза тапты, оларды үкіметтің күштік органдары жойып отырды. Бірақ қанша зардап шексе де халықтың жүрегіндегі азаттық арманы өшкен жоқ. Міне, бұлар Егемендік туралы декларацияның арғы алғышарты болып саналады», -деді тарихшы Берекет Кәрібай.
Қазақстан мен Қырғызстан Егемендік декларациясын ТМД арасынан ең соңғылар болып қабылдады. Десе де тәуелсіздік декларациясының алғышарттары 1985 жылдан басталады деп санайды профессор. Кеңес Одағын басқаруға сол жылы Горбачев келген. Ол қайта құру реформасын бастады. Оның негізгі бағыттары, жеделдету, жариялылық болды, демократиялық әдіс–тәсілдерді қолданды.
«Істен гөрі сөз көп болып кетті, бірақ соның әсерінен 1920-1950 жылдардағы ақтаңдақтардың беті ашылды. Украинадағы голодомор, Қазақстандағы ашаршылық, репрессия, соғыстағы саясаттың екіжүзділігі сияқты көптеген былықтар ашылды. Коммунистік партияның солақай саясатын халық білді. Экономика тоқырау кезеңін бастан өткеріп жатты. Қоғамда дағдарыс күшейді, жалған есеп беру, жемқорлық, жалақорлық көбейіп кетті, оның соңы ұлтараздыққа әкелді. 1986 жылы Орталықтың қазақ халқының сана-сезімін таптауынан қазақ жастары Алматыда көтіріліске шықты. Бұның бәрі айналып келгенде экономикадағы дағдарыс еді, саяси да мәні болды. 1989 жылы жаз айында КСРО халық депутаттарының съезі болды. Бір қызығы осы жиын тікелей эфирде көрсетілді. Горбачев сол кезде партия дайындап қойған сценариймен өткізуді жоспарлаған еді, бірақ съезд мүлде басқа арнаға бұрылып кетті. Грузиядан сайланған бір депутат рұқсатсыз трибунаға шығып, сол жылы сәуір айында Тбилисиде болған қанды қырғынды, яғни наразылыққа шыққан халықты әскердің күштеп басуынан қаза тапқандарды бір минут үнсіздікпен еске алуға шақырды және осыны тергеу үшін комиссия құруды ұсынды. Сондай съездің бірінде Қазақстаннан сайланған депутат Мұхтар Шаханов шығып Желтоқсан оқиғасын зерттеп, комиссия құруды талап еткен болатын. Осылайша съездер жоспармен емес өз күшімен жүріп жатты. Кеңес Одағындағы түйіткілді проблемалар айтылып жатты, басшылардың дұрыс жұмыс істей алмай отырғаны көрінді. Сонда байқағанымыз Балтық жағалауы елдерінің депутаттары керемет дайындалып келеді екен. 1990 жылы Литва, Латвия, Эстония бірінен соң бірі сайлау өткізіп, Кеңес Одағы күшпен енгізген заңды алып тастап, өздерінің төл заңын енгізді. Бұл Одақ құрамынан шығу дегенді білдірді. Дәл осы бағытты басқа республикалар да ұстанды. Одақ құрамындағы көптеген елдер өздерінің Егемендік туралы декларацияларын қабылдап жатты. Ең соңында Қазақстан мен Қырғызстан ғана қалды», -деді тарихшы.
Профессор бұл күннің тарихын жастар білу керек деп санайды. Айтуынша, еліміздегі саяси процестер кешігіп жатты. Себебі, өзге елдерді негізінен өз ұлттарының басым көпшілікті құраса, бізде олай болмады. Мысалы, Арменияның, Грузияның, Өзбекстанның негізгі халқы 90 пайыздан жоғары болды. Ал Қазақстанда 1990 жылы қазақтың үлес салмағы 40 пайызға әрең жеткен еді. Қалалардағы қазақтар саны тіпті аз болды, дегенмен 1990 жылы наурыз айында Қазақстанда басқа республикалардағы сияқты Қазақ ССР Жоғары кеңесінің 12-шақырылымына депутат сайлауы болды.
«Өзім де сол сайлаудың арасында болдым. Сонда депутаттыққа сайлауға ЖОО-ның ректорлары қатысты. Бұл сайлау бұрынғы сайлаудан өзгерек болды. Оның алдында партияның қатаң тексерісімен өтетін, ашық ойлы азаматтар қатыстырылмайтын еді. Қоғамдық ұйымдар, шаруашылық одақтарға 90 мандат берілді. Барлығы 360 депутат сайланды.
7 академик, 40 ғылым кандидаты депутат болып сайланды
Осы сайлауда Қазақ ССР ғылым академиясының 7 академигі депутат болды. Олар: атақты философ Жабайхан Әбілдин, дәрігер, академик Мұхтар Абиев, тарихшы, академик Манаш Қозыбаев, геолог, академик Шахмардан Есенов, геолог ғалым Айтмұхамед Абдулин, заңгер ғалым Салық Зиманов, шығармашылық одақтардан ғалым Сартай Сұлтанов сайланды. 7 академик, 48 ғылым кандидаты, 23 мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, 11 Кеңес Одағының батырлары мен Социалистік еңбек ерлері өтті. Бұл депутаттардың сапалық құрамының мықты көрсетті. Барлығы да лайықты адамдар еді. 360 депуттатың 190-ға жуығы қазақ азаматтары еді», -деп еске алды профессор.
12-шақырылым депутаттары өз тарихында екі маңызды құжатты қабылдады. Көктемгі сессиясында Президент туралы заңды қабылдап, бірінші хатшы Нұрсұлтан Назарбаевты президент қылып сайлады. Күзгі сесесиясында қазақ, орысы, басқа ұлт өкілдері бірігіп Демократиялық Қазақстан деген фракцияны құрды. Олар Қазақстанның Егемендігі туралы декларацияның жобасын дайындап, газеттерге жариялап жібереді. Алғашқысында қазақтың намысына тиетін бөлімдер болды. Мәселен, мемлекеттік тілді орыс тілі етті, болашақ Қазақстан мемлекетін құраушы ұлтты қазақ деп көрсетпей, азаматтық қоғам деп көрсетті. Қоғамда оған заңды қарсылық туды. Жер-жерден ұсыныстар, талап-тілектер келіп түсті.
«Қазанның басында Жоғары кеңесті Салық Зиманов бастаған 25 адамнан тұратын топ құрылды. Оларға Декларацияның жаңа жобасын жасау тапсырылды. 10 күнде декларацияның 3-нұсқасын дайындап шығарды. 25 қазан күні жалпы отырысқа шығарылды. Декларацияны талқылау кешкі сағат жетіге дейін созылған. Оған депутаттардың бірталай бөлігі қарсылық білдірген, әсіресе Директорлар корпусының өкілдері — Бүкілодақтық министрліктерге бағынышты ірі зауыт-фабрикалардың директорлары еді. Сол кезде Салық Зиманов бастаған топ нағыз ерліктің үлгісін көрсетті. Кейін естіп жатырмыз, олар үзіліс кезінде өзінің айналысындағы депутаттарды үгіттеп, жұмыс істеген екен. Соның нәтижесінде 1990 жылы 25 қазан күні кешкі сағат 18. 55-те Егемендік туралы декларацияны көп дауыспен қабылдайды. 161 депутат қолдап, 71 депутат қарсы болған, 1-2 адам қалыс қалып, бір адам мүлде дауыс бермеген. Декларация 17 баптан тұрды», -деді Берекет Кәрібай.
Арада бір жылдан астам уақыт өткенде, яғни 1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстанның тәуелсіздігі туралы заң қабылданды. 25 қазандағы Егемендік туралы декларация айналып келгенде тәуелсіздікке апаратын тура жол болды. Барлық құқықтық заңдарды дайындап берген құжат еді. Сондықтан 25 қазан — Республика күні болып мерекеленіп, ұлттық статус алуы заңды құбылыс деп санайды профессор.
