Бүгін, 5 қыркүйек, қазақтың ұлы ағартушысы, ғалымы, қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынұлының туған күні. Ол — қазақ халқының рухани мәдениетінің дамуына өлшеусіз үлес қосқан тұлға. Осы айтулы күнге орай, оның өмірі, қызметі мен мұрасы жайлы толығырақ тоқталайық.
Ахмет Байтұрсынұлының өмірбаяны
Ахмет Байтұрсынұлы 1872 жылы 5 қыркүйекте қазіргі Қостанай облысы, Жангелдин ауданына қарасты Сарытүбек ауылында дүниеге келген. Ол атақты Торғай өңірінің білімді азаматтарының бірі болды. Ахметтің әкесі Байтұрсын Күнтұлы әділдік пен қайсарлыққа жақын адам еді, сол себепті Ахмет те әділеттілікке, бостандыққа ұмтылып өсті.
Байтұрсынұлының өмірі мен қызметі қазақ халқының тағдырымен тығыз байланысты. Ол тек ақын-жазушы ғана емес, қоғам қайраткері, реформатор, тілші, педагог, сондай-ақ алғашқы ұлттық басылымдардың бірі «Қазақ» газетінің бас редакторы болды. Оның өмірлік ұстанымы – қазақ халқын сауаттандыру, ұлттық сананы ояту, тәуелсіздікке қол жеткізу еді.
Ағартушылық және тіл реформасы
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тілінің дамуына ерекше үлес қосқан тұлға. 1912 жылы ол араб әліпбиін қазақ тілінің ерекшеліктеріне бейімдеп, «төте жазу» әліпбиін жасады. Бұл жазу жүйесі қазақ халқының сауатын ашуға, жазба мәдениетінің қалыптасуына үлкен әсер етті. Байтұрсынұлы 1914 жылы «Тіл – құрал» атты еңбегін жазып, қазақ тілінің алғашқы грамматикасын қалыптастырды. Бұл оқулық қазақ мектептерінде ұзақ уақыт қолданылып, ана тілінде білім беру ісінің негізін қалады.
Қоғамдық және саяси қызметі
Байтұрсынұлының қоғамдық қызметі де ерекше. Ол қазақ халқының саяси құқықтарын қорғау жолында күресті. 1905 жылы Ахмет Байтұрсынұлы Қарқаралы петициясын ұйымдастырушылардың бірі болды. Бұл петиция арқылы қазақ халқы патша үкіметіне өз құқықтарын талап етіп, отаршыл саясатқа қарсы шыға бастады.
1913 жылы Байтұрсынұлы «Қазақ» газетінің негізін қалап, оның алғашқы редакторы болды. Газет сол кезеңдегі қазақ халқының әлеуметтік, саяси және мәдени мәселелерін талқылап, ұлттық сананы көтеруде маңызды рөл атқарды.
Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылығы
Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылығы қазақ әдебиетінде ерекше орын алады. Ол аудармашы, ақын және публицист ретінде де танымал. Оның «Маса» жинағы ұлттың оянуына, әділетсіздікке қарсы күресуге шақырған шығармаларымен белгілі. Ахмет өлеңдері мен мақалаларында ұлттық сананы оятуға, қазақ халқының тағдырына деген алаңдаушылығын білдіріп отырды.
Ол орыс әдебиетінен бірнеше шығарманы қазақ тіліне аударды, оның ішінде Иван Крыловтың мысалдары бар. Байтұрсынұлының мысалдары халықтың тұрмысын бейнелеп, тәрбиелік мәні бар туындылар ретінде кең тарады.
Байтұрсынұлының қуғын-сүргін жылдары
Ахмет Байтұрсынұлының қайраткерлік қызметі патша үкіметіне, кейін Кеңес билігіне жақпады. Ол бірнеше рет қудаланып, түрмеге түсті. 1929 жылы Байтұрсынұлы тұтқындалып, лагерьге жіберілді. 1937 жылы сталиндік репрессия кезінде ату жазасына кесіліп, 1938 жылы жазықсыз атылды. Бірақ ол халқына қалдырған мол мұрасымен мәңгі есінде қалды.
Ахмет Байтұрсынұлының мұрасы
Ахмет Байтұрсынұлының еңбектері мен мұрасы қазақ халқының мәдениеті мен білімінің маңызды бөлігі болып табылады. Оның ағартушылық қызметі, тіл реформасы және ұлттық мүдде жолындағы күресі қазіргі таңда да өзекті. 1988 жылы Ахмет Байтұрсынұлының есімі ақталып, оның шығармашылық мұрасы қайтадан зерттеліп, жарыққа шыға бастады.
Оның есімі Қазақстанның көптеген оқу орындарына, көшелерге берілген, ал туған күні жыл сайын елімізде атап өтіледі. Байтұрсынұлының еңбектері қазақ тілі мен әдебиетін, ұлттық рухты көтеруге үлкен үлес қосқан және ол мәңгілік ұлы тұлға ретінде есте қалмақ.
Ахмет Байтұрсынұлының өмірі мен мұрасы қазақ халқы үшін өлшеусіз қазына. Оның қызметі мен шығармашылығы әлі де ұрпақтарға үлгі болып, ұлттық сана мен мәдениетті дамытуда маңызды рөл атқарады. Бүгінгі күні Ахмет Байтұрсынұлының туған күнін еске алып, оның қазақ руханиятындағы орнын терең түсінуіміз керек.
