Фото: Pixabay
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саласындағы сарапшы Андрей Андреевтің айтуынша, мемлекеттік қызметшілердің жекелеген санатына кәсіпкерлікпен айналысуға рұқсат беру сыбайлас жемқорлыққа қарсы жүйе үшін жаңа сын-тегеуріндер тудыруы мүмкін, деп хабарлайды Qazaq Today ақпарат порталы.
2025 жылғы 18 желтоқсанда Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы» және «Мемлекеттік қызмет туралы» заңдарға түзетулерді екі оқылымда мақұлдады. Қазіргі таңда заңға Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың қол қоюы күтілуде. Бұл өзгерістер заңсыз шығарылған активтерді қайтару және Конституциялық сот шешімдеріне сәйкес заңнаманы жаңғыртуға бағытталған ауқымды реформалар пакетінің бір бөлігі болып саналады.
Алайда жаңа норма барлық мемлекеттік қызметшілерге бірдей қолданылмайды. Кәсіпкерлікпен айналысуға тек мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілетті адамдарға теңестірілген тұлғаларға ғана рұқсат беріліп отыр. Бұл – мемлекеттік және квазимемлекеттік ұйымдардың басшылары мен басқарушылары, яғни мектеп, аурухана, емхана, театр, музей, кітапхана және мемлекеттік кәсіпорын директорлары.
Сонымен қатар министрлерге, әкімдерге, орталық және жергілікті атқарушы органдардың қызметкерлеріне кәсіпкерлік қызметпен айналысуға бұрынғыдай тыйым салынады. «Самұрық-Қазына» және «Бәйтерек» ұлттық холдингтерінің басшыларына қатысты шектеулер де өзгеріссіз қалды.
Қандай шектеулер қарастырылған?
Заң кәсіпкерлік қызметке бірқатар талаптар қояды. Атап айтқанда, бизнес мемлекеттік қызметті атқаруға кедергі келтірмеуі тиіс, қызметтік мүлік пен қызметтік ақпаратты пайдалануға тыйым салынады, сондай-ақ мүдделер қақтығысына жол берілмеуі керек.
Мысалы, аурухана директоры өз мекемесіне дәрі-дәрмек жеткізетін компанияның иесі бола алмайды. Дегенмен сарапшы бұл талаптардың іс жүзінде сақталуына қатысты күмән бар екенін айтады.
Жауапкершілік әлсіз, тәуекел жоғары
Андрей Андреевтің пікірінше, негізгі проблема – талаптар бұзылған жағдайда көзделген жауапкершіліктің жеткілікті деңгейде қатаң болмауы. Көп жағдайда жаза қызметтен босату немесе әкімшілік айыппұлмен шектеледі. Қылмыстық жауапкершілік тек сыбайлас жемқорлыққа қатысты баптар бойынша қарастырылғанымен, олардың өзі әрдайым тиімді тежеу құралы бола бермейді.
Халықаралық зерттеулерге сәйкес, Қазақстан 2024 жылғы Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексінде (CPI) 93-орында тұр және 100 балдың небәрі 39-ын жинаған. Бұл әсіресе мемлекеттік сатып алу, денсаулық сақтау және білім беру салаларында жемқорлық тәуекелдерінің жоғары екенін көрсетеді. Кейбір деректерге сәйкес, мемлекеттік сатып алулардағы жемқорлық үлесі 40%-ға дейін жетуі мүмкін.
Мүдделер қақтығысы күшеюі мүмкін
Сарапшы жаңа заң жасырын бизнесті формалды түрде заңдастырып, белгілі бір деңгейде ашықтықты арттыруы мүмкін екенін жоққа шығармайды. Бұған дейін бизнес туыстар немесе жалған тұлғалар арқылы жүргізілген жағдайлар кездескен. Алайда бұл қадам сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін толық жояды деу қиын.
Мысалы, дәріхана иесі болып табылатын емхана басшысы пациенттерді немесе мемлекеттік сатып алуларды өз бизнесіне бағыттауы ықтимал. Мұндай мүдделер қақтығысын дәлелдеу толыққанды бақылау мен тексерусіз күрделі болмақ.
Сол сияқты мектеп директоры алдағы жөндеу жұмыстары туралы қызметтік ақпаратты алдын ала біліп, мердігер ретінде өз компаниясын ұсынуы мүмкін. Қызметтік ақпаратты жеке мүддеге пайдалану қаупі де сақталып отыр.
Негізгі сұрақ ашық күйінде қалды
Андрей Андреевтің айтуынша, тағы бір маңызды мәселе – басшылардың уақыт пен назарды қалай бөлетіні. Мемлекеттік мекеме басшысы жеке бизнесті дамытуға басымдық бере ме, әлде өзінің тікелей қызметтік міндеттерін толыққанды орындауға назар аудара ма – бұл сұрақ әзірге ашық күйінде қалып отыр.
Сарапшының пікірінше, жаңа нормалар тиімді жұмыс істеуі үшін бақылау тетіктерін күшейту, жауапкершілікті қатаңдату және мүдделер қақтығысын анықтаудың нақты механизмдерін енгізу қажет. Әйтпесе, реформа сыбайлас жемқорлықпен күресті әлсіретіп, керісінше жаңа тәуекелдерге жол ашуы мүмкін.
