Фото: Қазақстан мен Украинаның киберқылмыстың алдын алу бойынша бірлескен операцияның жедел кадрларынан.
Қазақстандықтар күн сайын онлайн-алаяқтардың құрбаны болып, миллиардтаған теңгеден айырылуда. Виртуалды алаяқтардың торына студенттер де, зейнеткерлер де – смартфонды сенімді пайдаланушылар да, оны тек қоңырау шалу үшін ұстайтындар да түсіп жатыр. Желідегі қылмыскерлер үшін бәрі тең. Өкінішке орай, көбі ақшасынан айырылғанымен көндігуге мәжбүр.
Сарапшылар бұл қылмыстардың ауқымы тек өсіп, схемалары одан әрі күрделене түсетінін ескертеді. Қазақстанда онлайн-алаяқтық неге сонша көп және одан қалай қорғануға болады?
Бір қоңырау, жеті миллион қарыз: Алматылықтың оқиғасы
Шілде айында алматылық Анастасия (кейіпкердің аты өзгертілді) алаяқтардың арбауына түсіп, бір күнде жеті миллион теңге несие алған. Басында оған «мобильді оператор қызметкері» хабарласып, SIM-карта мерзімі өтіп кетті деген сылтаумен SMS-код сұраған. Ол кодты айтқан.
Кейін «банк қызметкері» шоттағы күдікті белсенділік туралы хабарлап, артынша «сарапшы» алаяқтардың әрекетін тоқтату үшін дереу несие алуға өтініш беруді талап еткен. Анастасия несиелерді рәсімдеп, ақшаны шешіп алып, оны «сақтандыру агентіне» аударған. Тек кешке ғана ол алаяқтық схеманың ортасында қалғанын түсінген.
Ол полицияға арыз жазды, қылмыстық іс қозғалды. Банк тергеу кезінде төлемдерді тоқтатты, бірақ содан бері ештеңе өзгермеген.
«Шамасы, бұл алаяқтар шетелден жұмыс істеген, сондықтан ешқандай ілік жоқ. Дегенмен, олардың сөйлеу мәнерінен ештеңе байқамадым: қазақстандық нөмірлерден қоңырау шалып, маған үйреншікті орыс тілінде сөйледі», — дейді жәбірленуші.
Анастасия 26 жаста, гаджеттерді жақсы біледі, жаңалықтарды оқиды және цифрлық сауаттылықтан хабардар. Бірақ онымен сөйлескен адамдардың сөзі сондай сенімді болған. Қазір смартфонды еркін меңгерген жастар да тәуекел тобында. 2025 жылдың тамызында ІІМ мәліметінше, егер өткен жылы 18-30 жас аралығындағы 2000-ға жуық адам құрбан болса, биылғы 9 айда олардың саны үш мыңға жеткен.
Статистика не дейді: Шығын миллиардтаған теңгені құрайды
Бас прокуратураның мәліметінше, 2025 жылдың алғашқы сегіз айында елімізде 14 мыңнан астам интернет-алаяқтық жағдайы тіркелген. Келтірілген шығын алты миллиард теңгеден асты, бірақ жәбірленушілерге бұл соманың төрттен бірі ғана қайтарылған. 217 «дроппер» (қылмыскерлерге өз карталарын ұсынған делдалдар) қылмыстық жауапкершілікке тартылып, 61 кибертоп әшкереленді.
Өткен жылы қазақстандықтар интернет-алаяқтарға шамамен 11,5 миллиард теңге аударған – бұл 2023 жылмен салыстырғанда 2,8 есе көп.
Павел Банников, медиасауаттылық және цифрлық қауіпсіздік сарапшысы: «Қазақстандағы (онлайн-алаяқтық) деңгейі жоғары. 2018 жылдан бергі статистикаға қарасақ, өсім шамамен қырық есе… Бұған екі себеп бар. Біріншісі — халықтың цифрлық және қаржылық сауаттылығының төмендігі… Айналада ақпараттық қоқыс тым көп, бұл алаяқтар үшін жұмақ. Алты жыл бұрын біз дипфейк қаупі туралы айтқанда, бізге күлетін, ал бүгінде дипфейктер арқылы миллиондаған доллар ұрланып жатыр».
Сарапшының айтуынша, екінші себеп – онлайн-фродқа (алаяқтық) кіру шегінің төмендігі: қарапайым схема үшін тиын тұратын, жақсы дайындалған жасанды интеллект жеткілікті.
Алаяқтар қалай жұмыс істейді: Жаңа технологиялар
Қазақстан өңірдегі цифрландыру көшбасшыларының бірі саналады. Бұл да бір жағынан мәселе тудырып отыр. Тұрғындар көптеген мәселені смартфон арқылы шешуге дағдыланған, бұл оларды қылмыскерлерге осал етеді. Бүгінгі таңда кибералаяқтар ақшадан гөрі, алдау үшін қолданылатын жеке деректерге көбірек аңшылық жасайды.
Евгений Питолин, QazTech Альянсының АҚ комитетінің тең төрағасы: «Алаяқтар «кең ауқымды тор тастаймыз – кім ілінсе, соны ұстаймыз» деген логикамен жұмыс істейді. Сондықтан мұнда негізгі фактор – ақшаның болуы емес, киберсауаттылықтың жоқтығы«.
Деректердің таралуы Қазақстан үшін өзекті мәселе. Жазда қазақстандықтардың 16,3 миллион жазбасы бар дербес деректер ашық қолжетімділікке тарап кетті.
Алаяқтар кімдер: «Дропперлер» мен халықаралық call-орталықтар
Сарапшы Павел Банниковтың пікірінше, қазақстандық көлеңкелі нарықтағы өзгерістер соңғы үш жылда, әсіресе Украинадағы соғыс басталғаннан кейін байқалған.
«Орыс тілінің кең таралуына байланысты Қазақстан екі елдің (Ресей мен Украина) алаяқтары үшін тартымды бола түсті. Негізгі екі схема бар: телефон арқылы алдау және «ақша тасушыларды» (дропперлерді) іздеу. Екіншісі туралы адамдар жақсы біле бермейді. Оларға қазақстандық банктен карта ашып, сол үшін сыйақы ұсынады. Бұл картаның кейін қылмыстық мақсатта қолданылуы мүмкін», — дейді Банников.
Қазақстан ІІМ де бұл деректі растайды. Қыркүйекте Украинамен бірлескен операция барысында Қазақстан азаматтарын алдауға бағытталған трансұлттық алаяқтық call-орталық жойылды. Қылмыскерлер өздерін Ұлттық банк және құқық қорғау органдарының қызметкерлері ретінде таныстырып, 900 миллион теңгеден астам шығын келтірген.
Сондай-ақ, Украинада бес, Арменияда екі call-орталық жойылды.
Айта кетейік, 2025 жылдың қыркүйегінен бастап Қазақстанда «дропперлік» үшін қылмыстық жауапкершілік (ҚК 232-1 бабы) енгізілді. Ол айыппұлдан бастап, мүлкін тәркілеумен 7 жылға дейін бас бостандығынан айыруды көздейді.
«Бірінші сезім – ашу емес, ұят»: Instagram-дағы алдау
Алаяқтар тек банк саласында ғана емес. Жақында белгілі маркетолог Анастасия Васильева Instagram-да «көл жағасындағы керемет үйді» қалай тапқанын, 21,7 мың оқырманы бар парақшаға сеніп, 120 мың, содан кейін тағы 90 мың теңге аударғанын, бірақ ақырында алданып қалғанын жазды.
«Бірінші сезім – ашу емес. Ұят. Сіз тек ақшаңызды жоғалтып қана қоймай, шындық пен жалғанды ажырата білу қабілетіңізді жоғалтасыз… Бұл кездейсоқ фейк емес. Бұл – алдаудың ойластырылған құрылымы, digital-алаяқтық», — деп мойындайды Васильева.
Ол мұндай схемалардың жұмыс істеу себептерін атайды:
- Әлеуметтік желі алгоритмдері фейк парақшаны нағыз бизнестен ажыратпайды;
- Оқырман мен пікірлерді сатып алу арзан;
- Тексеруге уақыт жоқ, ал «әдемі безендірілген болса, демек, шын» деген автоматты сенім бар.
Жасанды интеллект (ЖИ) және дипфейктер: Қауіптің жаңа түрі
Сарапшылардың айтуынша, бүгінгі басты тенденция – жасанды интеллект технологияларын пайдалану.
«Біз қазірдің өзінде алаяқтардың жақын адамдардың дауысын қолдан жасайтын, дипфейктерді қолданатын, шынайы болып көрінетін видео және аудио хабарламалар жасайтын жағдайларды көріп отырмыз. Адамдар туыстарынан, әріптестерінен қоңырау алып, «таныс» дауысты естігендіктен сенеді», — дейді Евгений Питолин.
Қалай қорғануға болады?
Сарапшылардың пікірінше, өзіңізді қорғау үшін ең бірінші – цифрлық қауіпсіздікке немқұрайлы қарамау керек.
- Ешкімге сенбеңіз. Интернетте ешкімге, тіпті таныс адам болып көрінсе де, сөзбен сенбеңіз. Ешбір мемлекеттік орган немесе банк телефон арқылы сізден код сұрамайды немесе несие алуды талап етпейді.
- Күмәнданыңыз. Он рет күмәнданып, тұтқаны қоя салған немесе хабарламаны елемеген артық.
- Сауаттылықты арттырыңыз. Қаржылық және цифрлық сауаттылық курстарына барыңыз. Алаяқтықтың жаңа схемалары туралы материалдарды оқып, жаңалықтарды бақылаңыз.
- Ескертулерді оқыңыз. Банктер мен ІІМ жіберетін ресми ескерту хабарламаларын елемеңіз.
Киберқауіпсіздікке жауапкершілік барлық қатысушылар – пайдаланушылар, инфрақұрылым операторлары (банктер, байланыс операторлары) және мемлекет арасында бөлінуі тиіс. Бұл жауапкершілік әлі де бұлыңғыр болғандықтан, кибер-алаяқтар өздерін еркін сезінуін жалғастыруда.
