Дулат Исабеков – қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, прозашы және драматург. Ол ондаған прозалық кітаптардың және жиырмаға жуық драмалық шығармалардың авторы, сондай-ақ бірнеше кинофильмдер сценарийін жазған өнімді қаламгер. 1942 жылы дүниеге келген жазушы әдебиетке 1960-жылдардың ортасында келіп, Кеңес дәуірінің соңғы кезеңінен бастап тәуелсіздік заманына дейін белсенді шығармашылық қызметімен танылды. Д.Исабеков – өз замандастары арасында адам болмысына терең бойлайтын психологиялық туындыларымен, қазақ ауылдарының тыныс-тіршілігін шынайы бейнелеуімен және қоғамның өзекті мәселелерін көркемдік шеберлікпен көтеруімен ерекше орын алған қаламгер. Ол тарихи-психологиялық, әлеуметтік-философиялық, лирикалық сараларындағы шығармалар жазып, ұлттық әдебиетіміздің мазмұнын байытты. Жазушының еңбегі мемлекет тарапынан жоғары бағаланып, 1992 жылы «Ай-Петри ақиқаты» повестері мен әңгімелер жинағы үшін Мемлекеттік сыйлыққа ие болды. Сонымен бірге, Д.Исабеков Еңбек Ері атағына ие болып, қазақ әдебиетінің классигіне айналды. Оның шығармашылық мұрасын терең талдау – қазақ әдебиетінің даму заңдылықтарын, көркемдік ізденістерін және жанрлық эволюциясын танып-білу тұрғысынан маңызды.
Qazaq.today порталы қаламгердің өмірі мен шығармашылығын зерттеп көрді.
Шығармашылық даму кезеңдері
Дулат Исабековтың қаламгерлік жолы ерте басталды. Студенттік жылдарында-ақ оның тырнақалды әңгімелері жарық көре бастады: 1963 жылы «Замандастар» жинағында жарияланған «Жолда» әңгімесі – жазушының алғашқы туындысы. 1966 жылы әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық университетін бітірген жылы жас жазушының «Бекет» атты повесі мен бір топ әңгімелері жеке кітап болып басылып шықты. 1969 жылы «Ащы бал», 1970 жылы «Мазасыз күндер», 1973 жылы «Қара шаңырақ» повесть және әңгімелер жинақтары жарық көрсе, 1975 жылы «Тіршілік» повесі басылды. Осы шағын жанрларда жазылған шығармалары арқылы жазушы есімі оқырмандарға кең танылды. 1980 жылы жазушының алғашқы көлемді романы – «Қарғын» жарық көрді. Бұл кезеңдегі шығармалары оның суреткер ретіндегі өсу, қалыптасу белестерін көрсетеді. Мысалы, «Қарғын» романы жарияланған 1980 жылға дейін Д.Исабеков негізінен ауыл өмірі мен замандастарының тұрмыс-тіршілігін арқау еткен әңгіме, повестерімен белгілі болды.
1970-жылдардың ортасынан бастап Исабеков драматургия жанрына да қалам тарта бастады. 1975 жылы жазылған «Редактордың қабылдау күндері» пьесасы, 1977 жылғы атақты «Әпке» драмасы, 1979 жылғы «Ертеңгі күту», 1982 жылғы «Мұрагерлер», 1984 жылы «Алыстан келген ананас», 1986 жылы «Кішкентай ауыл» сынды пьесалары Қазақстан театрларында үлкен табыспен қойылып, көрерменнің ықыласына бөленді. Осы жылдары жазушы проза мен драматургияда қатар еңбектеніп, әдебиетте көп қырлы дарын иесі екенін дәлелдеді. 1980-жылдары жазылған прозалық шығармалары («Гауһартас», «Қарғын» повестері мен романдары) әлі күнге дейін қолдан-қолға түспей оқылады деп айтуға болады.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары Исабековтың шығармашылығында драматургияның үлесі арта түсті. Жазушының өзі сұхбатында мойындағандай, соңғы жылдары пьеса жазуға көбірек көңіл бөлуі – театр өнерінің оқырманмен тікелей жүздесу мүмкіндігіне байланысты болды: «Роман, повесть жазсаң, оны кімнің қалай қабылдағанын білмейсің… Ал пьеса жазу әлдеқайда тиімді және көрерменмен де бірден кездесесің» деп атап өтті қаламгер. Шынында да, тәуелсіздік кезеңінде Исабеков бірнеше жаңа драмалық шығармалар беріп, қазақ театр өнерінің дамуына үлес қосты. Мысалы, тарихи тұлға Шыңғысханның жұбайы туралы «Бөрте» пьесасы Лондон, Мельбурн сияқты шетел сахналарында қойылып, халықаралық деңгейде назар аудартты. Д.Исабековтың кітаптары мен пьесалары шет тілдеріне аударылып, әлемнің көптеген елдерінде оқырман мен көрерменін тапты. Осылайша, жазушының шығармашылық жолы бірнеше кезеңдерді қамтып, әр кезеңде ол өзіндік жаңашыл туындыларымен қазақ әдебиетін байытып отырды.
Прозасының көркемдік-стильдік ерекшеліктері
Дулат Исабеков ең алдымен прозаик ретінде кең танылды. Оның повестері мен әңгімелерінде қазақ ауылының тұрмысы, замандастарының өмірі шынайы бейнеленген. Жазушының қаламынан туған кейіпкерлер – қарапайым ауыл адамдары, олардың ішкі жан дүниесі, психологиясы өте нанымды суреттеледі. Әдеби сыншылардың пікірінше, Д.Исабеков адам характерін ашуда, кейіпкер психологиясын беру шеберлігінде аса үлкен табысқа жеткен суреткер. Оның әңгіме-повестері оқырманды бірден баурап алатын өміршең бейнелерге толы, әр кейіпкерінің мінез-құлқы, сөйлеу мәнері, ой әлемі айқын дараланады. Жазушы үшін көркем әдебиеттің басты және бірден-бір объектісі – адам, оның жан сыры мен арман-мұраты екенін ол алғашқы туындыларынан-ақ танытты. Д.Исабеков шығармаларының көпшілігі лирикалық-психологиялық негізде жазылғанымен, сыншыл реализм рухы да анық сезіледі. Зерттеушілер оны «сыршыл, сыншыл, шыншыл» жазушы деп атап келген, әсіресе 1970-80 жылдардағы тоқырау заманын шынайы бейнелегені үшін осылай бағаланады. Расында да, оның туындыларында заман шындығы, қоғамдық орта сыни көзқараспен саралана отырып, автордың ішкі лирикалық толғаныстары астасып жатады.
Жазушы стилінің бір қыры – юмор және сатира элементтерін орынды қолдану. Күлкі мен әжуа Исабеков прозасында кейіпкердің мінезін ашуға, қоғамдағы кемшіліктерді сынауға қызмет етеді. Ғылыми зерттеулерде автор юморының оқырманды жай көңілдендіру емес, астарлы мағына беріп, маңызды қоғамдық ойды жеткізуге бағытталғаны көрсетілді. Мәселен, жазушының «Бонапарттың үйленуі» сынды әңгімесінде күлкілі жағдайлар арқылы адамдардың пендешілігі мен әлеуметтік мінез-құлқы сыналады деген пікір айтылған. Жалпы, Исабеков тілінің байлығы, диалогтарының табиғилығы, суреттеу тәсілінің қарапайым да дәлдігі оның көркемдігін арттырып, оқырманды баурайды. Оның прозалық шығармаларына тән тағы бір ерекшелік – философиялық тереңдік. Кейіпкерлерінің ой-толғаныстары арқылы өмір, өлім, махаббат, адамгершілік туралы ауқымды мәселелер қозғалады.
Д.Исабеков туындыларының тақырыптық ауқымы кең болғанымен, барлығына ортақ өзек – адамгершілік мәселесі. Жазушы заман өзгерістерін, қоғам дерттерін адамның жан дүниесі арқылы көрсетеді. Мысалы, «Гауһартас» повесінде әке-шешесіз өскен пәк мінезді қыз Салтанаттың қиын тағдыры баяндалады. Ол жоқшылықтан ерте тұрмысқа шыққанымен, тасбауыр күйеуінен зорлық-зомбылық көріп, ақырында өмірден озады. Шығарма соңында Салтанаттың қадіріне жетпеген күйеуі Тастан кеш те болса жасаған қателігін түсініп, өкінеді: әкесіне «Менің осындай қатыгез болып өскеніме өзіңіз кінәлісіз…» деген мазмұнда налиды, ал әкесі болса «Қолыңа қонған алтынның қадірін білмедің, соның кесірі енді көрдің» деп жауап береді. Автор осы трагедиялық оқиға арқылы қазақы ортадағы әйел теңсіздігі, қатыгездік сияқты құбылыстарды сынға алып, оқырманды адамгершілік туралы терең ойға қалдырады. Салтанаттың образы арқылы жазушы қиындыққа төзгенімен, аяусыз тағдырға душар болған қазақ әйелінің бейнесін шынайы әрі жүрек тебірентерлік түрде көрсетті. Бұл повесть оқырман жүрегінде мейірім мен әділеттілікке деген сенімді оятып, қоғамға ой салады.
Исабеков прозасындағы тағы бір шоқтығы биік туынды – «Қарғын» романы (1980). Роман мазмұны Алматы қаласында өтетін оқиғалар төңірегінде өрбіп, басты кейіпкерлері – талантты жас жазушы Жасын мен жоғары оқу орнына енді түскен студент қыз Бағила. Шығармада шынайы махаббат пен адам бойындағы асыл қасиеттерді жан-жақты көрсету негізгі идея етіп алынған. Жасын – өмір шындығына тура қарайтын, ойы алғыр, мінезі қайшылыққа толы күрделі тұлға. Ол Бағилаға ғашық болғанымен, өз мінезінің кейбір оғаш тұстары салдарынан сүйгенінің жүрегін жаралайтын сөздер айтып қояды. Ал Бағила болса тәрбиелі, асыл қасиеттерге ие пәк көңілді жас қыз ретінде бейнеленеді. Романда олардың арасындағы сезім сыры, ішкі әлем қақтығыстары терең талданып, адамның адалдығы мен пенделігі таразыға салынады. Автор жас адамның өмір жолында кездестіретін моральдық сынақтарын көрсетіп, шынайы махаббат пен ар-намыс үшін күрес идеясын көтереді. Мысалы, романдағы Тұрғат сияқты қосалқы кейіпкерлер арқылы қоғамдағы екіжүзділік әшкереленеді: автор Тұрғатты «…өзін қашан да сылап-сипап жұрт алдында ізетті, алғыр, сыпайы, ақылды боп көрінуге тырысып, бір қалыптан таймайтын бидай өңді сұлуша жігіт» деп сипаттайды. Мұндай портреттік деталь кейіпкердің сырттай мәдениетті көрінгенімен, ішкі жасандылығын дәл аңғартады. Д.Исабековтың суреткерлік шеберлігі осындай нюанстар арқылы заман адамының бейнесін жан-жақты ашуда көрінеді.
Жалпы, жазушының прозасында жиі қайталанатын тақырыптар – ауыл мен қала өмірінің сабақтастығы, дәстүр мен заман талабының қақтығысы, махаббат және қуаныш-қайғы, адамдар арасындағы өзара түсіністік пен жатсыну мәселелері. Кейіпкерлері арқылы автор адами қадір-қасиеттің, рухани тазалықтың маңызын дәріптеп, оқырманды ізгілікке үндейді. Оның «Мазасыз күндер», «Пері мен періште», «Қарғын» секілді шығармалары қиын-қыстау кезеңде ғана емес, күнделікті өмірдің өзінде адамгершілікті сақтап қалудың қаншалықты ауыр сынақ екенін көрсетті және ұлттық әдебиетіміздің гуманистік мұратын байытты. Осы туындылардың әрқайсысы оқырманды тұлғалық кемелдену, ар-ождан мәселелері жайында толғандырып, қазақ прозасындағы идеялық-тақырыптық тереңдіктің үлгісі болды.
Драматургиясының негізгі ерекшеліктері
Дулат Исабеков – проза жанрымен қатар драматургияда да үлкен жетістікке жеткен қаламгер. Оның пьесалары қазақ театр өнерінде өзіндік құбылыс ретінде бағаланады. Жазушы драматургиясының басты ерекшелігі – өмірдің өзекті мәселелерін отбасы, жанұя тағдыры арқылы көрсетуі және сахналық әрекеттің психологиялық тереңдікпен ұштасуы. Исабеков пьесаларына күрделі интрига, қақтығысты ситуациялар тән. Драма табиғаты туралы В.Шекспирдің өзі айтқандай, драматургияның негізі – шиеленіс. Оның диалогтары өмірдегідей табиғи, кейіпкерлердің мінезіне сай өрбиді және қысқа репликалардың өзіне көп мағына жүктейді.
Жазушының ең танымал пьесаларының бірі – «Әпке» драмасы (1977). Бұл екі бөлімді драма ата-анасыз қалған бір үйдің бауырларының өзара сүйіспеншілігі мен жауапкершілігі туралы сыр шертеді. Шығармадағы басты кейіпкер Қамажай – қиындықтарға мойымай, кішкентайынан жетім қалған үш бауырын өсіріп, бар өмірін соларға арнаған қамқор әпке. Қамажайдың құрбысы Қабен оның адалдығы мен мейіріміне ғашық болып, тұрмысқа шығуға ұсыныс жасайды. Алайда, Қамажай бауырларын тастап кете алмайтынын айтып, бұл ұсыныстан бас тартады: «Қабен, ол… ол қиын сияқты, бауырларымды қиып тастай алмаймын, олар әлі мен үшін бала…» деп жауап береді. Осы бір қысқа диалог оның бүкіл болмысын, жан әлеміндегі толғанысын аңғартады. Пьесада кейіпкерлердің сөзіне көп салмақ түсірілгендіктен, оқиға желісі көбіне диалог арқылы дамып, драмалық шиеленіс аса әсерлі жеткізіледі. «Әпке» драмасының финалында Қамажай денсаулығы сыр беріп, науқастанып қалады – бұл өз өмірін құрбан еткен жанның шарасыздығын көрсететін символдық деталь. Шығарма бір отбасының тарихы арқылы жалпы адамзаттық махаббат пен достық, жанқиярлық пен мейірбандық тақырыптарын көтереді. Қамажай образы қазақ театр сахнасындағы ең әсерлі кейіпкерлердің біріне айналып, көрермен жүрегін елжіретті.
Исабековтың басқа да пьесалары адам мінездерін сан қырынан ашып, әлеуметтік мәселелерді драмалық тартыс арқылы көтереді. Мәселен, «Мұрагерлер» пьесасында отбасыдағы мирасқорлық, ағайын арасындағы жанжал айқын көрініс табады, ал «Редактордың қабылдау күндерінде» шығармасы кеңсе тіршілігіндегі келеңсіздіктерді әжуалайтын сатиралық драма ретінде белгілі. «Ертеңгі күту» пьесасы жастардың болашаққа үміті мен күдігі туралы сыр шерте отырып, ұрпақтар диалогын бейнелейді. Жазушының 1980-жылдардағы «Алыстан келген ананас», «Кішкентай ауыл» пьесалары да ауыл өмірінің өзгерісі, сырттан келген жаңа ықпалдарға ауыл адамдарының көзқарасы сынды тақырыптарды комедиялық сарказммен өрнектейді. Бұл пьесаларда автор күнделікті тұрмыстағы қызықты жайттарды сахналық көрініске айналдырып, астарында терең әлеуметтік түйіндер қозғайды.
Д.Исабеков драматургиясында әрбір кейіпкердің тілдік ерекшелігі, мінез колориті нақышты беріледі. Мысалы, «Әпкедегі» кейіпкер Омар – ғалым, философияға бейім, сабырлы аға, оның сөйлеуі ғылыми терминдерге жақын, байсалды болса, Темірбек – жұмысшы жігіт, мінезі тік, қызуқанды, сөзі дөрекілеу келеді. Ал ерке сіңлісі Назила мен оның құрбысы Гауһардың репликалары қыздарға тән жеңіл әзіл-қалжыңға, еркіндікке толы. Осындай диалог құру арқылы жазушы әр кейіпкердің бейнесін жарқын, есте қаларлық етіп сомдайды. Исабеков пьесаларының құрылымында көп актілі классикалық драма үлгісі сақталғанмен, оқиға өрбіту тәсілі жағынан заманауи динамика бар – көрерменді бірден баурап әкететін тез ауысып отыратын сахналар, шиеленісті жағдайлар тізбегі үйлесім тапқан. Пьесаларының тілі шұрайлы қазақ тілінде жазылған, кейде ауыл говоры, кейде қала сөйлеу мәнері көрініс тауып отырады, бұл да кейіпкерлер табиғатын нанымды ете түседі.
Исабеков драматургиясының тақырыптық аясы да кеңейді. Егер ертеректегі пьесаларында қазіргі заман адамдарының тұрмыс-тіршілігі, отбасы қарым-қатынастары көбірек қозғалса, тәуелсіздік жылдары ол тарихи тұлғаларға да қалам тартты. Соның бір мысалы – Шыңғысханның жұбайы Бөрте туралы пьеса. Бұл шығармада жазушы алыстағы тарихи дәуірге барса да, әйелдің қайсарлығы, ақылдылығы арқылы ұлы әміршінің тағдырына әсер еткенін көрсетіп, тағы да әйел затының қоғамдағы рөлі тақырыбын қозғайды. Қай жанрда жазса да, Д.Исабеков адам болмысының рухани қырларын, мораль мәселелерін күн тәртібіне шығарудан айныған жоқ. Сондықтан оның драмалық туындылары да идеялық тереңдігімен, көркемдік қуатымен құнды.
Проза мен драманың өзара сабақтастығы мен айырмашылығы
Дулат Исабеков бір жағынан прозалық шығармаларында, екінші жағынан драмалық туындыларында ортақ тақырыптық-идеялық желіні сақтай білді. Екі жанрда да жазушының назарында – адам және қоғам, заман шындығы және адамгершілік құндылықтар. Прозасында қалай қарапайым адамдардың тағдырын суреттесе, пьесаларында да сол кейіпкерлерді сахнада сөйлетеді. Мәселен, «Гауһартас» повесінде көтерілген отбасы, ер мен әйел қарым-қатынасы мәселелері кейінірек «Әпке» драмасында басқа қырынан жалғасын табады деуге болады – бірінде жас келіншектің тауқыметі арқылы ер азаматтың қаталдығы сыналса, екіншісінде әпкенің жанқиярлығы арқылы бауырмалдық пен махаббат мадақталады. Яғни, прозалық туындылар мен драмалар жазушының үлкен гуманистік әлемінің екі қыры іспеттес. Екеуінде де Исабеков қоғамның өзекті проблемаларын адам жанына әсер ету тұрғысынан қозғайды, оқырман мен көрерменге эмоционалдық әрі интеллектуалдық әсер қалдыруды көздейді. Сондықтан оның прозасы мен пьесаларын тақырып, идея тұрғысынан салыстырғанда, көп ұқсастық табамыз: ауыл өмірі, отбасы байланысы, ұрпақтар сабақтастығы, моральдық таңдау, махаббат пен мейірім сияқты мәселелер барлығында дерлік көрініс табады.
Дегенмен, жанр айырмашылығы қаламгердің әдіс-тәсілдерінен байқалады. Проза және драматургияның формалық ерекшеліктері Исабеков шығармашылығында айқын көрінеді. Прозада жазушы баяндау, сипаттау арқылы кейіпкерлердің ішкі ойын, сезім ағымын тікелей білдіре алады. Мысалы, «Қарғын» романында Жасынның ішкі монологтары, ой талқысы кең орын алған, сол арқылы оқырман оның жан дүниесіндегі дауылды сезінеді. Ал драмалық шығармада ішкі тартысты көрсету кейіпкердің іс-әрекеті мен диалогына жүктеледі. «Әпке» пьесасында Қамажайдың бүкіл психологиялық күйзелісі мен жан азабы оның сөздері мен әрекеттері арқылы ұғындырылады – бауырларын жанынан артық көретіндігі, ұсынысты қабыл алмағанынан, ең соңында барлығын кешіріп, татуластыруға тырысқаны арқылы. Яғни, прозада автор оқырманды кейіпкердің ішкі әлеміне тікелей кіргізсе, драмада сол ішкі әлемді сыртқы қимыл мен диалогтар арқылы жанама жеткізеді. Бұл – жанр талабы.
Диалог пен монологты қолдану ерекшелігі де – екі жанрдың айырмашылығы. Исабеков прозасында кейіпкерлердің өзара әңгімелері маңызды орын алғанмен, авторлық баяндау басымырақ болып, оқырманға оқиғаның мән-жайын түсіндіріп отырады. Ал пьесаларында автор көрерменге тікелей баяндама жасамайды, оқиғаны толықтай диалог пен іс-қимылға сүйеніп ұсынады. Мәселен, «Редактордың қабылдау күндерінде» бюрократиялық мінездерді авторлық сарказм арқылы емес, кейіпкерлердің күлкілі диалогтары арқылы әшкерелейді. Сол сияқты комедияға жақын «Алыстан келген ананас» пьесасында ауыл тұрғындарының жаңа нәрсені қабылдауындағы аңғалдықтары мен қызық мінездері оқиға үстінде, кейіпкердің сөзі арқылы көрініс табады.
Жазушының өзі айтуынша, драматургия оған оқырманмен емес, бірден көрерменмен жүздесуге мүмкіндік берген жанр. Егер прозалық кітапты мың данамен шығарып, оның кімге жеткенін білмей дал болатын заман туса, пьесаны сахнаға қою арқылы сол сәтте-ақ жұртшылықтың қабылдауын сезінуге болады. Сондықтан Исабеков белгілі бір кезеңде драматургияға бет бұрды. Бұл да прозасы мен драмасының айырмашылығын айқындай түсетін жайт: прозада автор мен оқырман арасындағы байланыс жанама, мәтін арқылы жүзеге асса, драмалық қойылымда автор идеясы көрерменге режиссер және актерлердің интерпретациясымен тікелей жетеді. Осы ерекшелікті жазушы тиімді пайдаланып, өз шығармаларын көпшілікке театр арқылы тез жеткізудің жолын тапты деуге болады.
Дегенмен, екі жанрда жасаған образдарын салыстырғанда, олардың көркемдік қуаты бірін-бірі толықтырып тұрады. Исабеков прозада қажырлы еңбегімен сомдаған кейіпкерлерін драматургияда жаңа қырынан қайта тірілткендей әсер қалдырады. Мысалы, Қамажай образы белгілі бір деңгейде Салтанат (немесе басқа да ана, әпке бейнелерінің жалғасы іспетті – бәрінде де қазақ қызының ізгілігі мен жанкештілігі көрініс табады. Ал Жасын сынды күрделі мінезді интеллигент тұлғалар жазушының кейінгі драмаларында кездеспесе де, оның орнына басқа форматта интеллигенттік ой-талқы жаңа кейіпкерлер арқылы сахнадан көрініс тапқан. Яғни, жазушы бір тақырыпты әр жанрда әр түрлі көркем құралдармен тереңдетіп отырады. Проза мен драматургия – Исабеков шығармашылық әлемінің қос қанаты. Екеуінің де әдебиет көкжиегін кеңейткен орны ерекше.
Шығармашылығындағы негізгі идеялар және әдебиеттегі орны
Дулат Исабековтің барлық шығармаларын біріктіретін басты идеялар – адамгершілік, махаббат, қайырымдылық және әлеуметтік әділеттілік идеялары. Жазушы адам жанының тылсым сырларын аша отырып, оқырманын жақсылық пен жамандық, мейірім мен қатігездік жайлы толғандырады. Ол өз дәуірінің көкейкесті мәселелерін – қоғамдағы рухани азғындық, мәңгүрттік, жатбауырлық секілді құбылыстарды сынға алды, керісінше, адалдық, рух күші, мейірім, парасат биіктігін үлгі етті. Мысалы, «Қарғын» романында таза махаббат пен интеллектуалдық адалдық мадақталса, «Гауһартас» повесінде мейірімсіздік пен надандыққа қарсы гуманизм идеясы алға тартылады. «Әпке» драмасында бауырмалдық, жанқиярлық сүйіспеншілік көрініс тапса, «Мұрагерлер» пьесасында отбасы бірлігі мен ұрпақтар сабақтастығы тәрізді құндылықтар сөз етіледі. Осылайша, Д.Исабеков әр шығармасында замананың бөлек бір қырын көрсетсе де, түптеп келгенде адамзатқа ортақ ізгі қасиеттерді қастерлеу керектігін негізгі ой-түйін ретінде ұсынады.
Дулат Исабеков қазақ әдебиетінде өзіндік қолтаңбасымен, көркемдік жаңалығымен үлкен орын алған қаламгер. Ол ХХ ғасырдың 60-жылдары әдебиетке келген толқынның белді өкілі бола отырып, прозада психологизмді тереңдетіп, ауыл тақырыбына жаңа леп әкелді. Кейінгі жылдары драматургия жанрын өркендетуге атсалысып, қазақ театр репертуарын байытты. Қазақ прозасында ауыл адамдарының жүрек сырын шынайы бейнелеу дәстүрін жаңа жағдайда жалғастырса, драматургияда тарихи тұлғаларды сахнаға шығару арқылы заманауи тақырыптарды толықтырды. Зерттеушілер Исабеков шығармашылығын талдай келе, оны «қазақ қоғамының айнасы» деп атауы бекер емес. Шынымен де, оның кейіпкерлер галереясынан қазақ халқының ұлттық мінезінің түрлі қырын танимыз: кеңпейілділік пен қызуқанды мінез, аңғалдық пен ақылдылық, тәккаппарлық пен қарапайымдылық – осының бәрі жазушы сомдаған образдарда көрініс табады.
Д.Исабеков оқырманын ешқашан бей-жай қалдырмайтын қаламгер. Оның кітаптары бірнеше ұрпақтың сүйіп оқитын дүниесіне айналды. Көзі тірісінде-ақ халық жазушысы атанып, қалың жұртшылық құрметіне бөленді. Қаламгердің 80 жылдық мерейтойы республика көлемінде аталып өтіп, шығармашылық кештері ұйымдастырылды. Бұл оның мәдениеттегі орны қаншалықты биік екенін көрсетеді. Жазушы өз мінезінен туған шыншыл шығармалары арқылы ұлтының қажетіне жарар іргелі мұра қалдырды.
PS
Қорыта айтқанда, Дулат Исабековтің әдеби шығармашылығы – қазақ сөз өнерінің қазынасына қосылған құнды үлес. Жазушы прозада да, драматургияда да адамды асқақтатып, оның жан дүниесін көркем сөзбен өрнектеудің озық мысалдарын көрсетті. Оның көркемдік ерекшеліктері – терең психологизм, шыншылдық, әлеуметтік сын және ұлттық колорит – әр шығармасынан айқын байқалады. Әдеби дамуының әр кезеңінде Исабеков жаңашыл туындылар беріп, тақырыптық аясын кеңейтіп отырды: алғашында ауыл өмірін суреттеген шағын әңгімелерден бастап, күрделі романға, одан тарихи-драмалық туындыларға дейін қалам тербеді. Прозасы мен драматургиясында стильдік тұрғыда айырма болғанымен, екеуінің түп мақсаты ортақ – адам болмысының ақиқатын таныту, оқырман мен көрерменнің жүрегіне жол тауып, ой салу. Д.Исабеков шығармашылығының басты жетістігі де осында: ол өз заманының рухын, қоғамының келбетін көркемдік биіктен бейнелеп, адамзатқа ортақ гуманистік құндылықтарды паш етті. Сондықтан оның шығармалары уақыт сынынан өтіп, классикалық деңгейге көтерілді.
Дулат Исабеков қазақ әдебиетінде айрықша зор орын алады. Ол – ұлттық әдебиеттің жарты ғасырлық даму белестерінде өнімді еңбегімен танылған, талай оқырманның рухани тәрбиешісіне айналған қаламгер. Оның прозасы мен драматургиясы болашақ ұрпаққа да қызмет ете берері сөзсіз. Исабеков сомдаған кейіпкерлер – мәңгі ескірмес образдар, олар арқылы жазушы халқымыздың болмысын, тағдырын, арман-мұратын өрнектеп кетті. Қазақтың қара сөзінің қадірін арттырған Дулат Исабековтің мол әдеби мұрасы әлі талай зерттеуге арқау болып, жаңа қырынан ашыла беретіні анық. Қаламгердің шығармашылық әлемін терең талдай отырып, оның қазақ әдебиетіне жасаған ықпалы мен маңызын жоғары бағалауға болады. Дулат Исабеков – әдебиет көкжиегінде мәңгі жарқырап тұратын жарық жұлдыздардың бірі.
